Sayfa 74-119 - 11.sınıf edebiyat etkinlikleri

Sponsorlu Bağlantılar

2. metin
ATEBETU’L HAKAYIK
Günümüz Türkçesiyle
Dad ispehsalar beg üçün bu kitip Dad İspehsalar Bey için bu kitabı yazdım ki
Çıkardım acunda atı kalsu tip Dünyada (onun) adı kalsın.
Kitabımnı körgen eşitgen kişi Kitabımı gören (yahut) işiten herkes
Şahımnı dua birle yad kılsu tip Şahımı dua ile yad etsin.
Anıng vuddı birle köngüller tolup Gönüller onun sevgisi ile ve
Anıng yadı birle acun tolsu tip Dünya onun yâdı ile dolsun.
Kidinki keligli kişiler ara (Bizden) sonra gelen insanlar arasında
Anıng zikri tangsuk ediz bolsu tip Onun hatırası hasretle anılsın ve yüksek olsun.
Bezedim kitabnı nevadir sözün Gören ve okuyan istifade etsin diye,
Bakıglı okıglı asıg alsu tip Kitabı nadir sözler ile süsledim.
Bölek iddim anı şahımka men ök Ben onu şahıma, bağlılığımın bir
Havadarlıkımnı tükel bilsü tip Nişanesi olsun diye hediye gönderdim.
BİLGİNİN FAYDASI VE BİLGİSİZLİĞİN ZARARI HAKKINDA
Biligdin urur men sözümke ula Bilgiden sözüme temel atarım.
Biligligke ya dost özüngni ula Ey dost, bilgiliye yaklaşmaya çalış!
Bilig birle bulnur sa’adet yolı Saadet yolu bilgi ile bulunur.
Bilig bil sadet yolını bula Bilgi edin ve saadet yolunu bul.
Süngekke yilig teg erenke bilig Kemik için ilik ne ise insan için bilgi odur.
Eren körki akl ol süngekning yilig İnsanın ziyneti akıldır, kemiğinki ise iliktir.
Biligsizyiligsiz süngek teg hali Bilgisiz (kimse), iliksiz kemik gibi boştur.
Yiligsiz süngekke sunulmaz elig İliksiz kemiğe kimse el uzatmaz.
Bilig bildi boldı eren belgülüg İnsan bilgisi ile tanınır.
Biligsiz tirigle yitük körgülüg Bilgisiz, hayatta iken, kaybolmuş sayılır.
Biliglig er öldi atı ölmedi Bilgili adam ölür (fakat) adı kalır.
Biligsiz tirig erken atı ölüg Bilgisiz, sağ iken adı ölüdür.
Biliglig biringe biligsiz mingin Bilginin ağırlığını tartan kimseye göre
Tengegli tengedi biligning tengin Bir bilgili bin bilgisize denktir.
Baka körgil emdi uka sınayu Şimdi, anlayarak ve sınayarak etrafa bakıver.
Ne neng bar bilig teg asıglıg öngin Bilgi kadar faydalı başka ne var?
Bilig birle alim yokaryokladı Âlim bilgi ile yükseldi.
Biligsizlik emi çökerdi kodı Bilgisizlik insanı aşağı düşürdü.
Bilig yind usanma bil ol hak resul Bilgiyi ara, usanma; bil ki o hak resul:
Bilig cinde erse siz arkang tidi “Bilgiyi, Çin’de bile olsa arayınız.” dedi.
Biliglig biligni edergen bolur Bilgiyi daima bilgili arar.
Bilig tatgın ay dost biliglig bilür Bilginin tadını, ey dost, bilgili bilir.
Bilig bildürür bil bilig kadrini Bil ki bilginin kadrini yine bilgi bildirir.
Biligni biligsiz otun ne kılur Bilgisiz odun bilgiyi ne yapar?
Biligsizke hak söz tatıgsız erür Bilgisize doğru söz tatsız gelir.
Angar pend nasihat asıgsız erür Ona öğüt ve nasihat faydasızdır.
Ne türlüg argsız arıryumakın Nice kirli (şeyler) yıkamakla temizlenir.
Cahilyup anmaz argsız erür (Fakat) cahil yıkamakla temizlenmeyen bir kirdir.
Biliglig kişi kör bilür iş ödin Bilgili adam her işin zamanını bilir.
Bilip iter işni ökünmez kidin İşini bilerek yapar ve sonra pişman olmaz.
Kamug türlüg işte biligsiz ongı Her işte bilgisizin kısmeti pişmanlıktır.
Ökünç ol angar yok ong anda adın Ve ona bundan başka bir kısmet yoktur.
Biliglig kereklig sözüg sözleyür Bilgili (ancak) lüzumlu sözü söyler.
Kereksiz sözini kömüp kizleyür Lüzumsuz sözü gömerek gizler.
Biligsiz ne aysa ayur ukmadın Bilgisiz ne söylese anlamadan söyler.
Anın öz tili öz başını yiyür Onun kendi dili kendi başını yer.
Bilig birle bilnür törütgen idi Yaradan Tanrı bilgi ile bilinir.
Biligsizlik içre kanı hayryidi Bilgisizlikten hayır gören var mı?
Bilig bilmegendin bir anca budun Bilgisizlikten ne kadar halk kendi eli ile put yapıp:
Öz elgin but itip idim bu tidi “Rabbi’m budur!” dedi.
Biliglig sözipend nasihat edeb Bilgilinin sözü öğüt, nasihat ve edebdir.
Biligligni ögdi Acem hem Arab Bilgiliyi Acem de Arab da övdü.
Tavarsızka bilgi tükenmez tavar Bilgi, malı olmayan için tükenmez bir hazinedir.
Nesebsızka bilgiyirilmez neseb Bilgi, nesepsiz için yerilmez bir neseptir.
1. a. Kitabın yazılış sebebini anlatan okuduğunuz bölümün nazım birimini ve ölçüsünü Destan Dönemi şiirlerinin nazım birimi ve ölçüsüyle karşılaştırınız. Sonuçları kısaca belirtiniz.
a. Destan dönemi şiirlerde nazım birim olarak dörtlük ölçü olarak da hece ölçüsü kullanılıyordu ama bu eserin yazılış sebebini anlatan bölümde nazım birimi, ölçüyse aruz olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunda en büyük etken İslam kültürünün etkisiyle Arap ve Fars edebiyatına duyulan hayranlık gelir.

b. Dörtlüklerle yazılan bölümün on ikinci dörtlüğünde geçen “Rabb” kelimesinin hangi dile ait olduğunu belirtiniz.
b. “Rabb” kelimesi Arapçaya ait bir kelimedir.

c. Üçüncü ünitenin ilk konusunda “Atebetü’l Hakayık”tan alınan bölümlerle ilgili bilgilerinizi de hatırlayarak eserin hangi kültürün etkisiyle yazıldığını söyleyiniz. Eserde bu kültürün getirdiği yeni değerleri sıralayarak metnin bağlı olduğu geleneği belirtiniz.
c. İslami Devri İlk ürünler arasında Atebetü’l Hakayık da vardır ve bu eserler İslam kültür ve medeniyetinin etkisi ile yazılmıştır. Bu devirde Allah, rab, melek, peygamber gibi yeni kavramlar edebiyatımıza girmiştir. Mesnevi gibi yeni nazım şekilleri, beyit gibi nazım birimleri, aruz gibi ölçüler edebiyatımıza yeni girmişti. Buradaki eserde bize bu eserin İslam kültürü ve medeniyetinin etkisiyle yazıldığını göstermektedir.

2. “Neva, saadet, ‘akl, âlim, nasihat, cahil” kelimelerinin anlamlarını ve hangi dile ait olduklarını söyleyiniz. “Bilig Çin’de erse siz arkang tidi” dizesi Hz. Peygamberin, “İlim Çin’de bile olsa gidip bulunuz.” hadisini hatırlatmaktadır. Bu sanatın adını belirtiniz. Bu bilgilerin yardımıyla metnin dil, söyleyiş ve kültürel özelliklerini aşağıya yazınız.
2. Neva: Farsça bir kelime olup “ses” demektir.
Saadet: Arapça bir kelime olup “mutluluk ” demektir.
Akl: Arapça kelime olup “düşünme ve anlama yeteneği” demektir.
Âlim: Arapça kelime olup “bilgiye sahip olan bilgili” demektir.
Nasihat: Arapça kelime olup “öğüt” demektir.
Cahil: Arapça kelime olup “bilgisiz” demektir.
Yukarıdaki kelimelerden yola çıkarak metin sil, söyleyiş ve kültür özellikleri bakımından doğu kültüründen yani İslam kültüründen yola çıkarak yazılmıştır.
3. “Atebetü’l Hakayık”tan alınan bölümlerin şekil ve içerik özelliklerinden yararlanarak eserin hangi geleneğin ürünü olduğunu belirtiniz.
3. Atebetü’l Hakayık’ın ne için yazıldığını anlatan sebeb-i telif bölümü şekil olarak Arap ve Fars etkisiyle beyitler halinde aruzla yazılmışsa da asıl metnin olduğu bölüm dörtlükler halinde ve heceyle yazılmıştır.
4. a. Edip Ahmet Yüknekî’nin bu eseri yazma amacını belirten bölümde anlatılanları özetleyiniz.
a. Edip Ahmet, bu eseri Karahanlı Sultanı Emir Muhammed Dad İspehsalar adına hediye etmiş ve ona hediye etmiştir. Yazmış olduğu bu eser ona olan bağlılığını göstermek için yazılmıştır. İnsanlar da bu eseri okuyarak Emir Muhammed Dad İspehsalar’ı ansın ve ona sevgi beslesinler diye yazmıştır.
Günümüz Türkçesiyle
b. Küdezgil tilingni kel az kıl sözüng Dilini sıkı tut, gel, sözünü kısa kes;
Küdezilse bu til küdezlür özüng Dil korunursa kendin korunmuş olursun;
Resul emi otka yüzin atguçı Resul: “İnsanı yüzü koyun ateşe atan dildir.” dedi;
Til ol tidiyıg tilyul ottın yüzüng Dilini sıkı tut, yüzünü ateşten kurtar.

Yukarıdaki dörtlüğün temasını söyleyiniz. Kitaptan alınan beyit ve dörtlükler ile bu dörtlüğün temasından hareketle “Atebetü’l Hakayık”ın yazılış amacını aşağıya yazınız.
Tema: Az konuşmak.
Atebetü’l Hakayık, insanlara bilgi vermek için yazılmış, didaktik eserdir. Bu eserde Edip Ahmet, insanlara öğütler vererek hayatta hakikate ulaşmaları için neleri yapmaları gerektiğini anlatmaktadır.

5. Hakaniye lehçesinin özelliklerini yansıtan koyu yazılmış kelimelerdeki ses değişimlerini gösteriniz.
Bölek iddim anı şahımka men ök men>ben
Kitabımnı körgen eşitgen kişi kitabımnı>kitabımı körgen>gören eşitgen>işiten
Şahımnı dua birle yad kılsu tip şahımnı>şahımı dua birle> dua ile
Biliglig biligsiz kaçan teng bolur biliglig biligsiz >bilgili bilgisiz
Biliglig tisi er cahil er tisi tisi>kişi
Biliglig biringe biligsiz mingin biringe>birine

Bu tespitlerinize göre aşağıdaki cümlede bulunan boşlukları doldurunuz. Atebetü’l Hakayık BEYİT VE DÖRTLÜKLER ile yazılmıştır.
6. “Atebetü’l Hakayık”ın özelliklerini aşağıdaki tabloya yazınız.

Atebetü’l Hakayık (XII. yüzyıl)	Özellikleri
	1. İslami dönemde yazılan ilk ürünlerimizdendir.
	2. Aruzla yazılan bölümleri vardır.
	3.Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
	4.Hakaniye Lehçesiyle yazılmıştır.
	5. Didaktik olarak yazılmıştır.

3. metin
DİVAN-I HİKMET
Günümüz Türkçesiyle
Rahmetingdin nevmid kılma men garibni Rahmetinden ümitsiz kılma ben garibi
Ârâm almay yığlab dua kılay senge Dinlenmeden ağlayıp dua eyleyim sana
Keçeleri bidar bolup tang atkunca Geceleri uykusuz kalıp tan atana dek
Yummay közniyığlab dua kılay senge Yummadan gözümü ağlayıp dua eyleyim sana
Dergâhınga emdi kelib belim bağlab Dergâhına şimdi gelerek belimi bağlayıp
Can küydürüb yürek bağrım tutub dağlab Canı yakıp yürek bağrımı tutup dağlayıp
Yakam tutub otken işge çendan yığlab Yakamı tutarak geçen işe çokça ağlayıp
İhlâs birle yığlab dua kılay senge İhlas ile ağlayıp dua eyleyim sana
Köngil bağı sebz ikende bilmey yurdum Gönül bağı yeşil iken bilmeden yürüdüm
Ömrim güli hazan boldu emdi tuydum Ömrüm geçti hazan oldu şimdi duydum
Dünya taşlab din yolıga kadem koydum Dünyayı terk edip din yoluna adım attım
Hezar destan yığlab dua kılay senge Bin bir defa ağlayıp dua eyleyim sana
Bul yollarda cannı asrab bolmas ermiş Bu yollarda canı saklamak olmazmış
Can asrağan bu yollarga kirmes ermiş Canını esirgeyen bu yollara girmezmiş
Sûd u ziyan bolganını bilmes ermiş Kâr zarar olduğunu bilmezmiş
Bu hâl birle yığlab dua kılay senge Bu hâl ile ağlayıp dua eyleyim sana
Kul Hace Ahmed nefs tağıdın çıkıp aştı Kul Hoca Ahmed nefs dağından çıkıp aştı
Fenafillâh makamıga yavuklaştı Fenafillah makamına yakınlaştı
Yürek bağrım cûş uruban kaynab taşdı Yürek bağrım coşarak kaynayıp taştı
Bu hâl birle yığlab dua kılay senge Bu hâl ile ağlayıp dua eyleyim sana
Hoca Ahmet Yesevî
Divan-ı Hikmet

1. Okuduğunuz hikmetin temasını söyleyiniz ve destan dönemi şiirlerinin temasıyla karşılaştırınız. Benzer ve farklı yönlerini sıralayınız.
1. Teması Allah’a yakarış. Destan dönemindeki şiirler bu tema ile karşılaşmak mümkün değildir. Allah kelimesi ve İslam inancına sahip olmayan destan dönemi Türklerinin bu tema ile şiirler yazması söz konusu değilken şekil olarak bir benzerlik vardır. İki dönemin de eserleri dörtlüklerle ve hece il yazılmıştır.
2. a. Tasavvuf felsefesi ve fenafillah hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınıza aktarınız.
a.
1. “Tasavvuf”, İslamiyet’in doğuşundan kısa bir süre ortaya çıkmış, tarikatlar ve tekkeler aracılığıyla Müslümanlar arasında yayılmış bir düşünce ve inanç sistemidir.
2. Tasavvuf bir İslam mistisizmidir; amacı insanı aşk yoluyla Allah’a ulaştırmaktır.
(Mistisizm: Tanrı’ya ve gerçeğe akıl ve araştırma yolu ile değil de gönül yoluyla, duygu ve sezgiyle ulaşılabileceğini kabul eden felsefe ve din doktri­ni, gizemcilik.)
3. Tasavvuf, Allah’ın varlığını, evrenin ve insanın oluşumunu “vahdet-i vücut” anlayışıyla açıklar.
4. Vahdet-i vücut anlayışına göre tek bir varlık var­dır, o da Allah’tır. Evrendeki tüm varlıklar Allah’ın “tecelli”si, çeşitli görünüşleridir. Mutlak varlık olan Allah, aynı zamanda mutlak güzelliktir. Allah ken­di güzelliğini görmek istemiş, yokluk ve hiçlik âle­mini, yani evreni yaratmıştır. Tasavvufta bu du­rum, insanın kendi kendini görmesi için aynaya bakmasına benzetilerek açıklanır.
Fenâfillah: Sufînin dünya ilgilerinden tamamen uzaklaşarak kendi varlığını unutup Allah ile bir olması. Tasavvufta ulaşılacak son mertebe.
b. Şiirin son dörtlüğünde geçen “Kul Hoca Ahmet nefs dağından çıkıp aştı / Fenafillah makamına yakınlaştı” dizeleriyle anlatılmak istenen nedir? Tasavvufla ilgili edindiğiniz bilgilere göre bu dizeleri açıklayınız.
b. Fenafillah kişinin Allah ile bir olma makamı ve bütün nefsani isteklerinden arınıp iyice kendini Allah’a yakın olan mertebesidir ki şair burada bu makam ulaştığı ve dünyevi zevkleri artık aştığını izah etmektedir.
c. Hoca Ahmet Yesevî’nin Tanrı inancını, destan döneminde yaşayan Türklerin Tanrı inancıyla karşılaştırınız. Hoca Ahmed Yesevî’nin etkilendiği kültüre ait değerleri sıralayınız.
c. Ahmet Yesevi, İslam kültüründen etkilenmiştir. Türklerdeki Tanrı kavramı ile burdaki Tanrı inancı ikisininde tek Tanrı, yaratıcı olarak bilinmesi, her ikisinde bütün hesaba, sorguya çekenin o olduğunu ve güzel şeyleri de onun verdiğine inanılmasıdır.
2. Metinde kullanılan kelimelerden yeni kültürün etkisini yansıtanları bulup söyleyiniz. Hoca Ahmet Yesevî’nin hikmetinde kullandığı dil için “Anlaşılır ve sadedir.” diyebilir miyiz? Şiir duygusal bir şiir midir? Bunlardan hareketle şiirin dil, söyleyiş ve kültür özelliklerini sıralayınız.
2. Rahmet, dua, fenafillah, ihlas, kul , Hoca gibi kavramlar yen kültürün izlerini gösterir. Bu şiirde birçok anlamamakla beraber yeni kültür dairesine giren Türklerin Arapça ve Farsça kelime alma şeklinde davranışlarını çok fazla görememekteyiz. Bize anlaşılmaz gelen tarafından dilin zaman içerisinde değişim göstermesinden kaynaklanmaktadır.
3. Cerideleri egnide asaları elkide (Heybeleri omzunda asaları elinde,
İzin yadı könglide Allah teyu dervişler Rabbin yâdı gönlünde Allah diye dervişler.)
Haram yeğen hâkimler rüşvet alıp yeğenler (Haram yiyen hâkimler, rüşvet alıp yiyenler,
Öz barmakın tişleben korkup turup kalmışlar Kendi parmağını dişleyip korkup durup kalmışlar.)
Okuduğunuz yukarıdaki dizelerden de yararlanarak “Divan-ı Hikmet’in kaleme alınma amacını aşağıya yazınız.
3. İki insan tipini karşılaştırmadır. Birinde bütün mal varlığı asasının ucundaki heybesi olan Allah diye dervişlerle malı mülkü çok olup haram yiyen hakimleri karşılaştırmaktadır ve netice dini anlatmak ve insanları kötülüklerden uzak tutmak için yazmıştır.
4. Hakaniye lehçesinin özelliklerini gösteren koyu yazılmış kelimelerde gerçekleşen ses değişimlerini inceleyiniz.
Bu yollarda cannı asrab bolmas ermiş
Bu hal birle yığlab dua ki I ay senge
Öz barmakın tişleben korkup turup kalmışlar
incelediğiniz kelimelerdeki ses değişimlerinden yola çıkarak aşağıda verilen yargıda boş bırakılan yere uygun kelimeleri yazınız.
• Divan-ı Hikmet KARAHANLI TÜRKÇESİ ile yazılmıştır.
5. Eserden okuduğunuz bölümlerin şekil ve içerik özelliklerinden hareketle “Divan-ı Hikmet’in hangi geleneğin ürünü olduğunu belirtiniz.
5. Şekil olarak Destan dönemi halk ürünün devamı niteliğindedir. Nazım birimi dörtlük, ölçüsü hece ve düz uyak şeklinde kafiyelenmiştir. İçerik olarak ise İslam kültür ve medeniyetinden etkilenerek yazılmıştır.
6. “Divan-ı Hikmet’in özelliklerini aşağıdaki tabloya yazınız.

Divan-ı Hikmet (XI. yüzyıl)	Özellikleri
	1.Türk edebiyatında İslami dönemin ilk eserlerindendir.
	2. Tasavvuf inancı üzerinde durmuştur.
	3. Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır.
	4. Hoca Ahmet Yesevi tarafından kaleme alınmıştır.
	5.Didaktik bir eserdir.

7. a. “Divan-ı Hikmet” adlı eserinin edebiyat ve kültür tarihimiz açısından önemini belirten sunumunuzu grup sözcünüz aracılığıyla arkadaşlarınıza aktarınız.
a. Divan-ı Hikmet, geçiş döneminde yazılması ve dili açısından önemlidir. İlk İslami eserlerden olması da kültürel açıdan önemlidir. Eserde İslam ahlakının nasıl olması gerektiği üzerine durulmuştur. Kitap bir ahlak ve öğüt kitabıdır. Konusu da İslam’ın ahlakıdır. Eserin nazım birimi dörtlüktür. Nazım şekli ise hikmettir.
b. Dinlediğiniz sunum sonucunda edindiğiniz bilgilerden hareketle “Divan-ı Hikmet’in edebiyat ve kültür tarihimiz açısından önemini aşağıya not ediniz.
4. metin
DİVANÜ LÜGÂTİ’T-TÜRK
Rahman ve Rahîm Olan Allah’ın Adıyla
- Yardım Ondandır –
1. “Divanü Lügâti’t-Türk”ün ön sözüne besmeleyle başlanması, Allah’a hamd (şükür) edilmesi, ondan yardım dilenmesi, Peygamberden söz edilmesi hangi kültürün etkisinden kaynaklanmaktadır? Bu kültürü yansıtan diğer değerleri de siz bulunuz. Buna göre eserin dil, söyleyiş ve kültür özelliklerini açıklayınız.
1. İslam kültürünün etkisinden kaynaklanır. Diğer bir özellik de hadis rivayet etmesi de İslam kültürüne ait bir özelliktir.
2. Eserin “alp” kelimesinin açıklamasında okuduğunuz dörtlükle ilgili bilgilerinizi tekrarlayınız. Eserde bazı sözcüklerin atasözlerinde ve şiirlerde kullanıldığını belirten Kaşgarlı Mahmut, sizce Destan Dönemine ait bu ürünleri aktarmakla edebiyatımıza ve kültürümüze nasıl bir katkı sağlamıştır?
2. Eser destan dönemi ve sözlü edebiyata ait bilgilerin günümüze kadar gelmesine vesile olan tek eserimizdir. Eser bu eser Kaşgarlı Mahmud tarafından derlenip yazılmamış olsaydı bugün elimizde destan, koşuk, sav, sağu gibi türleri görebilmemiz mümkün olmayabilirdir.
3. Aşağıdaki cümlede koyu yazılmış kelimelerdeki ses değişimlerini inceleyiniz.
3.
ol mening birle öçeşdi.
kelse kişi atma angar örter kül-e
öd keçer kişi tuymas, yalnguç oglı menggü çalmas
Bu ses özelliklerine göre aşağıdaki yargıyı tamamlayınız.
Divanü Lügâti’t-Türk KARAHANLI TÜRKÇESİ ile yazılmıştır.

4. a. “Divanü Lügâti’t-Türk” adlı eserin edebiyat ve kültür tarihimiz açısından önemini belirten sunumunuzu grup sözcünüz aracılığıyla arkadaşlarınıza aktarınız.
4.

• 11. yy’da (1072-1074) Kaşgarlı Mahmut yazmıştır.
• Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır.
• Türk dilinin ilk sözlüğü ve ilk dilbilgisi kitabıdır.
• Modern sözlük anlayışıyla yazılmış olup ilk ansiklopedik sözlüktür.
• Türk kültürü, tarihi, folkloru hakkında bilgi verir. İlk folklor incelemesidir.
• Eserde Türkçe kelimelerin kaynakları, destan örnekleri, şiir örnekleri, deyimler, atasözleri, koşuk ve sagu örnekleri yer almaktadır.

b. “Divanü Lügâti’t-Türk”te bulunan, Balasagun’u dünyanın merkezi olarak gösteren aşağıdaki haritayı inceleyiniz.
b. Dönemin ilim ve irfan yuvası olduğunun göstergesidir.
Kaşgarlı Mahmut’un eserine aldığı kelimeler ile bunların kullanıldıkları örnekler, edindiğiniz bilgiler ve yukarıdaki haritadan yararlanak “Divanü Lügati’t Türk”ün edebiyat ve kültür tarihimiz açısından önemini aşağıya yazınız.
Edebiyatımız açısından daha önceleri dönemlere ait olan sözlü kültür ürünlerinin burada derlenmiş olarak bulabilmekteyiz. Mesela Alp Er Tunga sagusu burada geçmektedir. Bu şekilde de günümüze kadar gelmesine vesile olmuştur. Yani sözlü dönem ürünlerin yazıldığı metindir. Kültürümüz açısından önemli yeri vardır ve kültürümüzü bir sonraki nesile aktarmada önemlidir. Dönemine göre Araplara Türkçe öğretmeye çalışması önemlidir.
6. “Divanü Lügâti’t-Türk”ün özelliklerini aşağıdaki tabloda sıralayınız.

Divanü Lügâti’t-Türk (XI. yüzyıl)	Özellikleri
	1. İlk Türkçe sözlüktür.
	2.Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır
	3. Türk kültürü, tarihi, folkloru hakkında bilgi verir
	4. Sözlü kültüre ait örnekleri buluruz.
	5. Kaşgarlı Mahmud, tarafından yazılmıştır.

7. a. XI – XII. yüzyıllarda Türklerin tarihî, siyasi ve sosyal yapısı hakkında bulduğunuz yazıların özetlerini arkadaşlarınızla paylaşınız.
a. 11. ve 12. yüzyıl Türkler tarihi, siyasi ve sosyal olarak bir değişim içerisindedir. Bu değişimde en büyük etken İslamiyet’in kabulüdür. İslamiyet’in kabulünden sonra yerleşik hayata geçen Türkler zaman içerisinde milli birlik ve benliklerini yazıya aktarmak istemişlerdir ve bunların yeni kültüründe izlerini taşıyan eserler görülmektedir. Zaman zaman Arap ve Fars kültürünün etkisinde kalınsa da bunlardan kurtulmanın yolları aranmış ve büyük oranda da başarılı olunmuştur.
b. XI – XII. yüzyıllardaki bu yapının, o döneme ait “Kutadgu Bilig”, “Atebetü’l Hakayık”, “Divan-ı Hikmet” ve “Divanü Lügâti’t-Türk”e nasıl yansıdığını açıklayınız.
b.
1. 11. ve 12. Yüzyılda Arap ve Farz etkisinin arttığı görülür.
2. Toplum farklılaşma olduğu gibi edebiyatta farklılaşma olmuştur. Yeni unsur hayata girerken mesnevi gibi yeni nazım şekilleriyle yeni terimler edebiyata girmiştir.
3. Yazılanlar İslamiyet’i öğretmek amacıyla yazılmış olan öğretici metinleridir.
4. Bu dönemde yazılan eserlerde Hakaniye Türkçesi kullanılmıştır.
5. İslâmiyet, bu dini kabul eden Türklerin duyuş ve düşünüşünü, dünya görüşünü, yaşayış tarzını değiştirmiştir. Bu dönemde kentlerin ve kentsel yaşamın oluşması sonucunda toplumda tabakalaşma meydana gelmiş, bu da Arap ve Fars kültürlerinin yüzyıllar boyunca beslediği büyük bir zevk ayrılığını doğurmuştur.
6. Genellikle medrese öğrenimi gören ve İslâmî bilimleri öğrenen yüksek zümre şairleri, Fars edebiyatını örnek almakla birlikte, aynı konu ve temaları, aynı ölçü ve biçimleri kullanarak, kendi üslûplarının damgasını taşıyan klâsik bir edebiyat meydana getirmeyi başarmışlardır.
7. İslâmiyet, toplumda bir zevk ayrılığına yol açmakla birlikte, Türk edebiyatının birtakım yeni değerler kazanarak zenginleşmesinde ve böylece çok yönlü bir gelişme göstermesinde etkili olmuştur.
5. metin
MİLLİYETİN TEMELİ OLAN DİL BİRLİĞİ
1. Atatürk, okuduğunuz metinde Türkçenin hangi özelliklerini belirtiyor? Aşağıya yazınız.
1. Dünyanın en zengin, en güzel ve en kolay öğrenilebilecek bir dil olduğunu vurguluyor. Bir hazine olduğunu vurguluyor.
2. a. Atatürk’ün Türk diliyle ilgili bulduğunuz sözlerini arkadaşlarınızla paylaşınız.
a.
Türk milletinin dili Türkçe’dir. Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için her Türk, dilini çok sever ve onu yüceltmek için çalışır. (1929)
Zengin sözlüğümüzün toplandığı gün, milli varlığımız en kuvvetli bir dal kazanacaktır. Bizim milliyetçiliğimizin esası dil birliğinin korunmasıyla mümkün olacaktır. (1938)
Türk dili Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği sayısız felaketler içinde ahlakının, geleneklerinin, hatıralarının, çıkarlarının, kısaca bugün kendi milliyetini yapan her şeyin dili sayesinde korunduğunu görüyor. Türk dili Türk milletinin, kalbidir, zihnidir. (1929)
Güzel dilimizi ifade etmek için yeni Türk harflerini kabul ediyoruz. Bizim ahenkli, zengin lisanımız yeni Türk harfleriyle kendini gösterecektir. (1928)
b. Atatürk’e göre Türk dili, Türk milleti için neden mukaddes bir hazinedir? Açıklayınız.
b. Türklere ait anane, gelenek, görenek, ahlak, hatıra ve badireler dil sayesinde saklanmakta ve korunmaktadır.
3. a. Türk Dil Kurumunun ne zaman kurulduğunu arkadaşlarınızla paylaşınız.
a. Türk Dil Kurumu, Türk Dili Tetkik Cemiyeti adıyla 12 Temmuz 1932′de Atatürk’ün talimatıyla kurulmuştur.
b. Edindiğiniz bilgiler ve okuduğunuz metinden yararlanarak Atatürk’ün “Türk Dil Kurumunu” kurma amacını açıklayınız.
b. Dünyanın en zengin , en güzel dilini korumak ve zenginleştirmek için kurulmuştur.
4. Türk dilinin üstünlüğünün dile getirilmesi, dilimizin yaşatılması için eserler veren yazarları ve bunların eserlerini sıralayınız.
4.

• Ali Şir Nevai – Mecalisü’n – Nefais
• Nihad Sami Banarlı – Türkçenin Sırları
• Yavuz Bülent Bakiler – Sözün Doğrusu 1-2 (İki kitap)

5. Kaşgarlı Mahmut’un XI. yüzyılda “Divanü Lügâti’t-Türk”ü yazma amacını hatırlayınız. Kaşgarlı Mahmut’un eserinde Türk diline verdiği önemle XX. yüzyılda Atatürk’ün Türkçeye verdiği önemi karşılaştırarak düşüncelerinizi söyleyiniz.
5. Kaşgarlı Mahmud, Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazmıştır. Türk diline değer verdiği ve kalıcı olacağına inandığı için eserini yazmıştır. Atatürk de aynı şekilde Türk diline önem verdiği için Türk Dil Kurumunu kurmuştur ve dilimizi korumak altına almaya çalışmıştır.
YORUMLAMA – GÜNCELLEME
1. a. TRT’den temin ettiğiniz “Asya’nın Kandilleri” adlı belgeselden Yusuf Has Hâcib ve Hoca Ahmet Yesevî’yi anlatan bölümleri izleyiniz. Bu bölümlerle ilgili yorumlarınızı açıklayınız.
1.


b. Kutadgu Bilig’den alınan aşağıdaki beyitte aktarılmak istenen düşünceyi açıklayınız. Yusuf Has Hâcib’in bu düşüncesine katılıp katılmadığınızı belirtiniz.
Ukuş körki til ol, bu til körki söz
Kişi körki yüz ol, bu yüz körki köz.
(Aklın süsü dildir, dilin süsü söz
Kişinin süsü yüzdür, yüzün süsü de göz)
b. Dil ve söz insanın bilgisini, görgüsünü ve aklını ortaya koyan en güzel vasıtadır. Tek başına akıllı ve iyi niyetli olmak yetmiyor, insan kendini en iyi şekilde ifade edebilmeli.
2. “Divanü Lügâti’t-Türk”ten sözcüklerin anlamının verildiği bir sayfayla TDK yayını Türkçe Sözlük’ün bir sayfasını karşılaştırınız. Kullanım açısından hangi sözlüğü tercih ettiğinizi belirtiniz.
2. Alp sözcüğü
TDK: Yiğit, kahraman olarak geçer.
Divanü Lügâti’t-Türk: Yiğit, kahraman, baha olarak geçer.
3. Bir konuda bilgi vermek, düşüncelerinizi aktarmak için hazırladığınız kitabı, nazım şeklinde mi yoksa nesir şeklinde mi yazmayı tercih edersiniz? Sizce bir eserin öğretici olması mı estetik olması mı gerekir? Düşüncelerinizi açıklayınız.
3. Yazacağımız konuya göre ve bizim yapmak istediğimize göre değişir. Eğer anlatma istediklerimizin net anlaşılması gereken yönleri varsa ki sanatsal metinleri herkes aynı anlamayabilir o zaman yapılması gereken düzyazı şeklinde öğretici olarak yazılır. Estetik olarak yani sanatsal olarak da yazıldığında hem vurgulayıcı ve çarpıcı hem de öğretebilme gücü vardır. Yani bu tamamen kişinin kendine kalmış, söz söyleme güzüne kalmıştır. Yunus kadar etkili söz söyleyebiliyorsak o zaman öğretici yazmanın bir anlamı yok. Sanatsal yazılmalı, ama yapılamıyorsa o zaman düzyazı ve öğretici şekilde yazılmalı.
4. İslami döneme ait okuduğunuz bu dört eseri, günümüz şartlarında nasıl değerlendirdiğinizi, edebiyatımıza ve kültür tarihimize katkılarını aktaran birer paragraf yazınız. Hazırladığınız paragrafı sınıfta okuyunuz. En güzel yazıyı, sınıf içi oylama yoluyla belirleyiniz.
4.
5. İslami dönem ürünleri olan “Kutadgu Bilig, Divan-ı Hikmet, Atebetü’l Hakayık ve Divanü Lügati’t-Türk” adlı dört eseri, kitabınızda okuduğunuz bölümlerden hareketle hem sanat hem öğreticilik yönünden değerlendiriniz. Sonucu aşağıya kısaca yazınız.
5. Dört eserde hem sanatsal hem de öğretici yönü ağır basan eserlerdir. Didaktiktir.
6. Atatürk’ün “Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için her Türk, dilini çok sever ve onu yükseltmek için çalışır.” sözünde günümüz gençliği için nasıl bir ileti olduğunu açıklayınız.
6.
7. Günümüzde yabancı dillerden alınma kelimelerin Türkçeyi nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz? Çözüm için neler öneriyorsunuz? Açıklayınız.
7. Günümüzde özellikle gençler yabancı dillerden –İngilizceden – çok etkilenmekte ve bunları sorgusuz sualsiz kullanmakta bir sıkıntı görmemektedir. Teknolojik gelişmeler dil konusunu olumsuz etkilemiştir. Her lafın arasına yabancı kelime sıkıştırma hastalığı bize Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası’ndaki Bihruz Bey’i hatırlatmaktadır. Yapılması gereken şey ise dilimizde bulunan kelimeleri kullanmak, yabancı kelimelerin karşılığı varsa bunları dilimizde aramak, yoksa ki ancak o şekilde onu alıp kullanmak gerekir. Her kelimeyi alıp dilimize yansıtmak ve özellikle de diğer dilleri dilbilgisi kurallarını alıp kullanmak dilimizi yozlaştırır.

DEĞERLENDİRME
1.
Aşağıdaki noktalı yerlere uygun sözcükler yazarak cümleleri tamamlayınız.

• İslami dönemde edebî eserlerde İSLAMİ ilgili değer, düşünce ve bilgilerden yararlanılmaya başlanmıştır.
• İslam uygarlığı çevresinde bazı efsane ve önemli olayların anlatımında, beyitlerle yazılan ve her beytin mısraları kendi aralarında kafiyeli olan nazım biçimi kullanılır. Bu metinlere MESNEVİ denir.
• KUTADGU BİLİG bir nasihatnamedir.
• DİVAN-I LÜGAT-İT TÜRK ilk ansiklopedik sözlüğümüzdür.

2. “Divanü Lügâti’t-Türk” hakkında verilen bilgilerden doğru olanları işaretleyiniz.

	Yazarı Kaşgarlı Edip Ahmet’tir. XII. yüzyılda yazılmış bir eserdir.
XXX	Türk destanlarından, koşuklarından, savlarından örnekler içermektedir.
XXX	Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmamıştır.
	Eser, Çağatay lehçesiyle kaleme alınmıştır.

3. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Kutadgu Bilig didaktik bir eserdir.
B. Divan-ı Hikmet’in yazarı, Hoca Ahmet Yesevî’dir.
C. Kutadgu Bilig mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır.
D. Divan-ı Hikmet, tasavvuf şiirlerinden oluşur.
E. Divanü Lügâti’t-Türk folklorik özellikler de taşımaktadır.
CEVAP:A
4. İnsanlara mutluluğun yollarını göstermek amacıyla yazılmış olan eserde, değerler sembolik (alegorik) kişiler aracılığıyla anlatılmaktadır. Siyasetname özelliği taşıyan eser, Karahanlı hakanına sunulmuştur. Eserde ideal bir devletin ve insanın özellikleri; felsefe, ahlak, eğitim vb. konular işlenmiştir.
Yukarıda sözü edilen eser aşağıdakilerden hangisidir?
A. Muhakemetü’l Lügateyn
B. Divan-ı Hikmet
C. Kutadgu Bilig
D.Atebetü’l Hakayık
E. Divanü Lügâti’t-Türk
CEVAP:C

5. Aşağıdaki cümlelerin başına yargı doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( D ) Kutadgu Bilig ve Atebetü’l Hakayık, Hakaniye lehçesiyle yazılmış eserlerdir.
( D ) Divan-ı Hikmet, dinî bilgileri nazım şeklinde yorumlayan bir eserdir.
( Y ) Divanü Lügâti’t-Türk, Türk dilinin Arap dili ile at başı yürüdüğünü göstermek veya Türkçenin üstünlüğünü ispatlamak için yazılmıştır.
( Y ) Divanü Lügâti’t-Türk’te coğrafi bilgiler yer almamıştır.
( Y ) Divan-ı Hikmet ve Divanü Lügâti’t-Türk, Hakaniye lehçesiyle yazılmamıştır.

6. “Millet, dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı olan vatandaşların oluşturduğu siyasi ve sosyal toplumdur.” (Atatürk)
Yukarıdaki sözde dil ile ilgili vurgulanan düşünce nedir?
A. Dil, kültür taşıyıcısı rolündedir.
B. Türk dili yaşayan bir dildir.
C. Dil, ülkü birliğini sağlayan araçtır.
D. Dil, siyasi ve sosyal oluşumu sağlayan araçtır.
E. Dil, millet olmanın temel şartlarından biridir.
CEVAP:D

7. Aşağıdaki bilgilerden doğru olanları işaretleyiniz.

XX

Dil, millî kültürümüzün ilerlemesi ve yayılmasında önemli bir yere sahiptir.

XX

Türk dilini koruyup yaşatmak millet olarak hepimizin görevidir.3. Oğuz Türkçesinin Anadolu’daki İlk Ürünleri (XIII – XIV. Yüzyıl) a. Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (Şiir; İlahi, Nefes, Gazel) HAZIRLIK 1. Yunus Emre ve Dehhânî’nin sanat anlayışları hakkında bilgi edininiz. 1. YUNUS EMRE: 13. yy’da yaşamıştır. Bugünkü Türkçe’nin başlatıcısı, Tekke edebiyatının en büyük şairidir. Yalın ve özlü söyleyiş (Sehl-i Mümteni) ustasıdır. İnsan sevgisini temel olarak almıştır. Hece ölçüsünü kullanmıştır, Aruzla da yazmıştır. İlahi ve nefesleri çoğunluktadır. Divan ve Risalet-ün Nushiye adlı eserleri vardır. 2. Yunus Emre’nin beğendiğiniz bir ilahisini şiir okuma yarışmasına katılmak üzere ezberleyiniz. 2. 3. “İlahi ve gazel” nazım şekilleri hakkında bilgi edininiz. 3. İLAHİ Allah’ı övmek ve ona duyulan aşkı dile getirmek, ona yaklaşmak amacıyla söylenen şiirlerdir. Belli bir makamla söylenir. Genelde hece ölçüsünün 7-8′li kalıbıyla söylenir. Aruzla söylenenleri de vardır. Uyak düzeni, dörtlüklerle söylenenlerde koşma tipi; beyitlerle söylenenlerde gazel tipindedir. Tarikatlara göre değişik isimler almışlardır. Mevleviler ayin, Bektaşiler nefes, Gülşehriler tapuğ, Aleviler deme, Yeseviler de hikmet adını vermişlerdir. Yunus Emre bu türün önemli isimlerindendir. GAZEL Divan şiirinde; çok yaygın olarak kullanılan bir nazım şeklidir. Aruz ölçüsüyle yazılır. Birinci beyit kendi arasında kafiyeli, diğer beyitlerin birinci mısraları serbest, ikinci mısraları birinci beyit ile kafiyelidir. Kafiye düzenini şematik olarak belirtmek gerekirse aa / ba / ca / da / ea / fa şeklinde ifade etmek mümkündür. Gazellerde beyitler arasında mana birliği olabileceği gibi, her beyit ayrı bir konuyu işlemiş de olabilir. Gazellerde aşk duyguları, şarap âlemleri, tabiat güzellikleriyle birleşmiş bir şekilde, canlı ve akıcı bir üslûpla dile getirilir. Gazelin ilk beyitine matla, son beyitine makta adı verilir. Matla beyitinden sonra gelen beyite hüsn-i matla, makta beyiti’nden bir önceki beyite ise hüsn-i makta denir. En güzel beyitine beyt’ül gazel, beyitleri arasında konu birliği bulunan gazellere yek-ahenk gazel, her beyiti aynı mükemmellikte söylenmiş olan gazellere ise yek-avaz gazel denir. Mısra sonlarındaki kafiyelerden aynı olarak mısra içlerinde de kafiye bulunan gazellere musammat gazel adı verilir. Değişik konularda yazılmış olmakla beraber, gazeller genellikle birer aşk şiirleridir. Sevgi bitmez tükenmez temasıdır. Gazellerin isimlendirilmeleri ya rediflerine göre veya ilk mısralarına göre olur. Ayrı kelime halinde redifleri olan gazeller bu rediflerine göre, olmayanlar ise ilk mısralarına göre adlandırılır. Divan edebiyatının en yaygın kullanılan nazım biçimidir. Önceleri Arap edebiyatında kasidenin tegazzül adı verilen bir bölümü iken sonra ayrı bir biçim halinde gelişmiştir. Gazelin beyit sayısı 5-15 arasında değişir. Daha fazla beyitten olaşan gazellere müyezzel ya da mutavvel gazel denilir. 4. XIII ve XIV. yüzyılda Anadolu’nun soysal, siyasal ve kültürel durumu hakkında bilgi edininiz. 4. XIII. ve XIV. yüzyılın siyasî ve sosyal durumu bir hayli karışıktır. XIII. yüzyılın başlarında Anadolu Selçuklu devleti eski gücünü kaybetmeye başlamıştı. Bu yüzyılın ortalarında, doğudan gelen Moğol akınları durdurulamadığından siyasî birlik bozuldu. Bunun sonunda bazı isyanlar çıktı. Bu çözülme ile birlikte XIV. yüzyılda Anadolu’da çeşitli beylikler görüldü. Yüzyılın sonuna gelindiğinden Osmanlı Beyliği Anadolu’da Türk birliğini yeniden kurmayı başardı. 5. Aruz ölçüsüyle ilgili bilgilerinizi arkadaşlarınızla birlikte tekrar ediniz. 5. Aruz çadırın orta kısmı demektir. Şiirde seslerin uzunluk ve kısalığı esasına dayalı ölçüdür. Aruz hecelerin sayısını değil, şeklini esas alır. Aruzla yazılmış şiirlerde, her bir mısranın heceleri, diğer mısraların aynı hizadaki heceleriyle aynı açıklık (kısalık) ve kapalılık (uzunluk) noktasında birbirlerine denktir. 6. Günümüz şairlerinden birine ait beğendiğiniz bir aşk şiiri bulunuz. 6. Seni Aşksız Bırakmam Seninle tattım ben her mutluluğu Bırakıp gidersen bil ki yaşayamam Ömrümden canımdan ne istersen al Gülü susuz seni aşksız bırakmam Üşüdüm diyorsan güneş olurum Yanarım sevginle ateş olurum Dolarım havaya nefes olurum Gülü susuz seni aşksız bırakmam Gönlümdeki derdi siler atarım Ümit pınarından coşar akarım Kış göstermem sana ben hep baharım Gülü susuz seni aşksız bırakmam Zekai TUNCA 7. Sizce şiirlerde daha çok aşk ve sevgilinin konu olarak işlenmesinin nedenleri nelerdir? 7. Aşk ve sevgi insanların karşı koyamayacağı bir duygudur. Evrensel bir tema olduğu için de yıllardır birçok şair tarafından farklı üsluplarla anlatılmıştır ve anlatılmaya devam etmektedir. 8. Her kim bana ağyar ise Çalabım bir şar yaratmış Hak Tanrı yâr olsun ona İki cihan arasında Her kancaru varır ise Bakıcak Didâr görünür Bağ u bahar olsun ona. O sarın kenâresinde Bana ağu sunan kişi O şar dediğim gönüldür Şehd ü şeker olsun işi Ne delidir ne usludur. Kolay gele müşkil işi Âşıklar kanı sebildir Eli erer olsun ona. O sarın kenâresinde Âşık Paşa Hacı Bayram-ı Veli XIV. yüzyıl şairlerinden Âşık Paşa ve Hacı Bayram-ı Veli’den alınan yukarıdaki şiirleri dil ve söyleyiş yönünden karşılaştırınız. Sonuçları tahtada sıralayınız. 8. Her iki şiirde aynı dönemde olmasına rağmen aynı konuyu işlemiştir. Her ikisi de dil ve üslup yönünden aynıdır. İNCELEME 1. metin İLAHİ Aşkın aldı benden beni Sûfilere sohbet gerek Bana seni gerek seni Ahîlere ahret gerek Ben yanarım dün ü günü Mecnunlara Leyla gerek Bana seni gerek seni Bana seni gerek seni Ne varlığa sevinirim Eğer beni öldüreler Ne yokluğa yerinirim Külüm göğe savuralar Aşkın ile avunurum Toprağım anda çağıra Bana seni gerek seni Bana seni gerek seni Aşkın âşıklar öldürür Yunus’durur benim adım Aşk denizine daldırır Gün geldikçe artar odum Tecelli ile doldurur İki cihanda maksudum Bana seni gerek seni Bana seni gerek seni Aşkın şarabından içem Mecnun olup dağa düşem Sensin dün ü gün endişem Bana seni gerek seni Yunus Emre 1. Sınıfta yedi gruba ayrılınız. Grup sözcünüzü seçiniz. a. Okuduğunuz ilahinin bir dörtlüğünü seçiniz. Belirlediğiniz dörtlükte ahengi sağlayan öğeleri, 9. sınıfta öğrendiğiniz “şiir inceleme yöntemi”ne göre tespit edip aşağıdaki tabloya yazınız. a.

	Ölçütler	1	2	3
İlahinin Ahenk Öğeleri	Aliterasyon	b,s, n sesleri	n ve r sesi	d,l,r sesi
	Asonans	a ve e sesi	a ve e sesi	a ve e sesi
	Kelime veya Dize Tekrarı	Bana seni gerek seni	Bana seni gerek seni	Bana seni gerek seni
	Ölçü	Hece	Hece	Hece
	Uyak	Yarım uyak	Yarım uyak	Yarım uyak

	Ölçütler	4	5	6	7
İlahinin Ahenk Öğeleri	Aliterasyon	ş ve n sesi	s,r,k sesi	r sesi	D sesi
	Asonans	a ve e sesi	a ve e sesi	a ve e sesi	a ve e sesi
	Kelime veya Dize Tekrarı	Bana seni gerek seni	Bana seni gerek seni	Bana seni gerek seni	Bana seni gerek seni
	Ölçü	Hece	Hece	Hece	Hece
	Uyak	Uyak yok, ahenk redifle sağlanmış.	Uyak yok, ahenk redifle sağlanmış.	Yarım uyak	Yarım uyak

b. Şiirin yapı özelliklerini belirtiniz.
b. Şiir ilahi nazım şekli ile yazılmıştır. Nazım birimi dörtlüktür. 8’li hece ile yazılmış olup düz uyak şeklinde kafiyelenmiştir. Genellikle yarım uyak kullanılmıştır.
2. Yunus’un “Aşkın aldı benden beni /Bana seni gerek seni” diye seslendiği kimdir? Şairin bu seslenişi nasıl bir duyguyla yaptığını açıklayınız.
2. Şairin seslendiği Allah’tır. Allah aşkıyla yanıp tutuşan bir tasavvuf ehli insanın duygularını görebilmekteyiz.
3. Destan Dönemine ait, daha önce kitabınızda okuduğunuz sagu ya da koşukla Yunus Emre’nin ilahisini karşılaştırarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
a. Şiire yeni giren kelime, kavram ve sesleri (ünlüleri) belirleyiniz. Bunların dilimize giriş nedenini açıklayınız.
a. Aşk, aşık, mecnun , ahi, sufi gibi kelimeler girmiştir. Bunların girme nedeni İslam kültürünün yaşantımıza ve edebiyatımıza olan etkisidir.
b. Dilimize yeni yerleşen bu kelime, kavram ve söyleyiş tarzı o dönemde Türkçenin zenginleşmesini ve yeni bir edebî dilin oluşumunu sağlamış mıdır? Düşüncelerinizi açıklayınız.
b. İslamiyet Öncesi Türk edebiyatımızda kapalı bir edebiyat hakimdi, başka kültürlerden etkileşim söz konusu değildi. Fakat İslamiyet’in girmesiyle dilimizde yeni kavramlar girince ve özellikle de Türkler bu kavramları benimseyip Türk – İslam kültürü haline getirince Türkçe tamamen zenginleşmeye ve yeni kavramlar girmeye başladı.
4. a. XIII ve XIV. yüzyılda Anadolu’nun sosyal, siyasi ve kültürel durumu hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınıza aktarınız.
a. 4. XIII. ve XIV. yüzyılın siyasî ve sosyal durumu bir hayli karışıktır. XIII. yüzyılın başlarında Anadolu Selçuklu devleti eski gücünü kaybetmeye başlamıştı. Bu yüzyılın ortalarında, doğudan gelen Moğol akınları durdurulamadığından siyasî birlik bozuldu. Bunun sonunda bazı isyanlar çıktı. Bu çözülme ile birlikte XIV. yüzyılda Anadolu’da çeşitli beylikler görüldü. Yüzyılın sonuna gelindiğinden Osmanlı Beyliği Anadolu’da Türk birliğini yeniden kurmayı başardı.
b. Okuduğunuz ilahide, yeni uygarlığa ait değerlerin yansıtıldığı kelimeleri sıralayınız. Bu değerlerin şiirle ve manzum metinlerle halka öğretilmesinde şair ve yazarların rolünü nasıl değerlendirdiğinizi belirtiniz.
b. Ahi, sufi, aşk, iki cihan, tecelli, mecnun gibi kelimelerdir. Bu kelimeler özellikle 13 ve 14. Yüzyılda şair ve yazarlar tarafından anlatılması çok etkili olmuştur. Dönemi itibariyle Fetret döneminin yaşayan halk bu bunalımları şair ve yazarların anlatmış olduğu kavramlarla rahatlamışlardır.
5. Hazırlık bölümünde karşılaştırmasını yaptığınız Âşık Paşa ve Hacı Bektaş-ı Veli’nin şiirlerini, Yunus Emre’nin okuduğunuz ilahisiyle de karşılaştırarak Oğuz Türkçesiyle nasıl bir şiir anlayışının oluşmaya başladığını kısaca aşağıya yazınız.
5. Türkistan’dan Anadolu’ya gelen Türkler büyük bir kültür ve medeniyeti de bu sahaya taşımış oldular Türk yazı dilinin tarihî gelişimi içerisinde Karahanlı Türkçesinden sonra Batı Türkçesi teşekkül etmeye başlamıştır. Batı Türkçesinin ilk dönemini Eski Türkiye Türkçesi’ni oluşturur Türkistan’dan Anadolu’ya gelen Türklerin büyük çoğunluğunu Oğuzlar oluşturduğu için bu devir Türkçesine Oğuz Türkçesi de denmiştir.
6. Okuduğunuz ilahinin “Ne varlığa sevinirim / Ne yokluğa yerinirim” dizelerinde Yunus, nefsin tüm isteklerinden arınarak Allah’a yönelmek gerektiğini vurguluyor. Fenafillah yani aşk içinde eriyebilmek için insanın (müridin) önce maddi olan her şeyden arınması gerekmektedir. İlahinin tamamına hâkim olan ilahî aşkı “Leyla ve Mecnun”un aşkı ile karşılaştırınız. Tasavvuf inancının yansıtıldığı diğer özellikleri de siz bulunuz.
6. Her iki metin de ilahi aşkı işlemektedir. Leyla ile Mecnun hikayesinde de aşk beşeri aşk gibi görünse de gerçek akı bulan Mecnun, beşeri aşktan vazgeçer.
Aşkın âşıklar öldürür
Aşk denizine daldırır
Tecelli ile doldurur
Bana seni gerek seni
Sûfilere sohbet gerek
Ahîlere ahret gerek
Mecnunlara Leyla gerek
Bana seni gerek seni
Yunus’durur benim adım
Gün geldikçe artar odum
İki cihanda maksudum
Bana seni gerek seni
Yukarıdaki dizelerde de tasavvuf inancının izlerini görebilmekteyiz.
7. Aşağıdaki şemayı inceleyiniz.
İncelediğiniz şema ve okuduğunuz ilahiden de hareketle İslamiyet’in kabulüyle Türk toplumunda görülen kültür değişikliğini açıklayan bir paragraf yazınız.
7. Bir yaşam biçimi olarak kabul edilen İslam dini, Türklerin sosyal ve kültürel yaşamında, düşünce dünyasında ve dil anlayışında köklü değişiklikler meydana getirdiği gibi kültürün önemli bir yansıması olan edebî ürünlerde de yeni şekillenmelere zemin hazırlamıştır. Bu ortak edebî malzemenin temelinde İslami birikim vardır. Arap, İran ve Türk şairleri, işte bu malzemeyi farklı dil, güzellik ve sanat anlayışlarıyla işlemişlerdir.
8. Şiirin temasını söyleyiniz.
8. Allah sevgisi
9. Şiiri ilk okuduğunuzda neler hissettiniz? Yunus’un birinci, üçüncü ve dördüncü dörtlüklerinde geçen “yanarım, öldürür, aşk şarabı” kelime ve kelime gruplarıyla neleri anlatmaya çalıştığını açıklayınız. İlahide geçen bu tarzdaki diğer anlatımları da siz bulunuz. Tasavvuf ve Yunus Emre ile ilgili edindiğiniz bu bilgilerden sonra şiiri bir kez daha okuyunuz. İlahinin şimdi size neler hissettirdiğini belirterek şiiri yorumlayınız.
9. Mürid, Allah aşkıyla yanan kimse demektir. Bu aşk ateşi onu öldürmektedir. Aşkından dolayı sarhoş gibidir. Aşk şarabından içmiş gibidir. Ne yaptığını bilemez. Allah’a kavuşmak için uğraşır.
10. a. Yunus Emre ve onun sanat anlayışı hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız.
a. YUNUS EMRE:

• 13. yy’da yaşamıştır.
• Bugünkü Türkçe’nin başlatıcısı, Tekke edebiyatının en büyük şairidir.
• Yalın ve özlü söyleyiş (Sehl-i Mümteni) ustasıdır.
• İnsan sevgisini temel olarak almıştır.
• Hece ölçüsünü kullanmıştır, Aruzla da yazmıştır.
• İlahi ve nefesleri çoğunluktadır.
• Divan ve Risalet-ün Nushiye adlı eserleri vardır.

b. Yunus Emre’nin hayatı hakkında edindiğiniz bilgilerden yola çıkarak şair ile ilahi arasındaki ilgiyi açıklayınız.
b. Hayatı ve şiirinden yola çıkarak bir tasavvuf ehli olduğu ve hayatını eserlerine yansıttığını görebilmekteyiz.
Söz ola kese savaşı
Söz ola kestire başı
Söz ola ağulu aşı
Bal ile yağ ede bir söz
11. Yunus Emre’ye ait yukarıdaki dörtlükten ve kitabınızda okuduğunuz ilahiden yararlanarak onun fikrî ve edebî yönü hakkında aşağıya bir paragraf yazınız. Yazınızı arkadaşlarınızla paylaşınız.
11. Edebi yönü bakımından etkili söz kullanmayı önemsemiştir. Herkesi kullandığı sıradan sözcüklerle sanatsal ve etkili sözler kullanmıştır ki burada söz söylemenin öneminden bahsetmektedir.
2. metin
GAZEL
Aceb bu derdümün dermanı yok mı
Ya bu sabr itmegün oranı yok mı
Yanarım mumlayın baştan ayağa
Nedür bu yanmagun pâyânı yok mı
Güler düşmen benim ağladuğuma
Aceb şol kâfirin îmânı yok mı
Delüpdür cigerümi gamzen okı
Ara yürekde gör peykânı yok mı
Su gibi kanımı toprağa kardun
Ne sanursun garîbün kanı yok mı
Cemâl-i hüsnüne mağrur olursın
Kemâl-i hüsnünün noksanı yok mı
Begüm, Dehhânî’ye ölmezdin öndin
Tapuna irmegü imkânı yok mı
Günümüz Türkçesiyle
Acaba bu derdimin dermanı yok mu?
Ya bu sabretmenin oranı yok mu?
Mum gibi baştan ayağa yanıyorum,
Nedir, bu yanmanın sonu yok mudur’
Düşman benim ağladığıma güler,
Acaba şu kâfirin imanı yok mudur?
Yan bakışın oku ciğerimi deldi
Ara, yürekte temreni yok mu gör.
Kanımı toprağa su gibi karıştırdın,
Garibin kanı yok mu sanıyorsun?
Yüzünün güzelliğine gururlanıyorsun
Güzelliğinin eksileceği yok mu?
Beyim! ölmeden önce Dehhânî’nin
Senin huzuruna çıkmasının imkânı yok mu?
Dehhânî

Büyük Türk Klasikleri
1. Okuduğunuz gazelde, ahengi sağlayan öğeleri, 9. sınıfta öğrendiğiniz “şiir inceleme yöntemi”ne göre tespit edip aşağıya yazınız.
1. Beyitlerle yazılmış olup yedi beyitten oluşur. Kafiye örgüsü aa, ba, ca, da, ea, fa, ga şeklinde kafiyelenmiştir. Mahlas kullanılmıştır. Tam kafiye kullanılmıştır. Aruz ölçüsü ile yazılmıştır.
2. a. Gazelde geçen “derman, sabr, pâyân, peygân, zâlim, cemal, hüsn, mağrur” kelimelerinin anlamlarını ve Türkçeye hangi dillerden girdiklerini söyleyiniz. Dehhânî’nin bu yeni kelimeleri kullanma nedenini açıklayınız.
2.
Derman= Güç, takat, mecal
Sabr= Olacak veya gelecek bir şeyi telaş göstermeden bekleme
Payan= Son, sonuç, nihayet
Peygan= Ok
Zâlim = Zulm eden
Cemal= Yüz güzelliği
Hüsn= güzellik
Mağrur= Gururlanma
Bu kelimeler dilimize Farsça ve özellikle Arapçanın etkisi ile girmiştir. Dehhani bunları İslam kültürünün etkisi ile yazmıştır.
b. “Derman, pâyân, garîb, mağrur” kelimelerinde “a, i ve u” ünlülerinin neden uzun okunduğunu söyleyiniz.
b. Aruzla yazıldığı için aruz ölçüsünde hece sayısı değil, seslerin uzunluğu ve kalınlığı önemlidir. Buradaki a,i,u seslerin üzerinde işaretler onları bir buçuk ses olarak okutarak uzatıldığını gösterir.
c. Aruz ölçüsüne göre ikinci beyitteki “pâ-yâ” hecelerinin neden kapalı gösterildiğini belirtiniz.
c. Yine aruz ölçüsünün etkisiyle gerçekleşmiştir.
ç. “Süzgün bakış, sevgilinin süzgün veya manalı yan bakışı. Divan şiirinde sevgilinin bakışı gamzeyi doğurur ve bu gamzede binlerce anlam vardır. Âşık, bakışın manasını çözmekte güçlük çeker. Gamze, yalnızca bakışa dayanmayıp göz, kaş ve kirpiğin birlikte ortaya koyduğu bir harekettir. Gamze, gözden çıkar ve âşığa ıstırap verir. O öylesine naziktir ki hiç hissettirmeden sanatını icra eder. Sevgili, âşığa gamzeleriyle naz yapar ve gamzesini tam yerinde ve zamanında gerçekleştirir. Divan şiirinde gamze en çok ok ve kılıca benzetilir. Gamze ok olunca yaralamak, delmek, öldürmek, avlamak gibi eylemleri üstlenir. Bir ok olan gamzenin hedefi ise can, gönül, sine, ciğer ve yürektir. (…) Gamzenin ok oluşunun en büyük nedeni kirpik oklarından dolayıdır. Sevgili, şöyle süzgün bir bakışıyla yay kaşlarından kirpik oklarını hedefe atar. Zaten onun kaşları ile kirpikleri kurulu bir kemanı andırır. Sevgili bu okları atmada öyle ustadır ki hiçbiri hedefini şaşırmaz. (…) Gamze bazen öldürücü bir katil bazen de cellattır. Âşık, gamze ile şehit olunca gamze de kâfir olur.”
Yukarıdaki açıklamayı yansıtan imge(mazmun)nin şiirde nasıl kullanıldığını açıklayınız.
Gazelle ilgili bu incelemenizden yola çıkarak o dönemde İslam medeniyetinin etkisiyle dilin zenginleşmesi ve yeni bir edebî dil arayışının nedenleri hakkındaki düşüncelerinizi açıklayınız.
ç. Divan edebiyatı estetiği içerisinde kullanılan önemli mazmunlardır ki bütün şairler bunları hemen hemen aynı şekilde kullanır. Burda önemli olan neyi anlattığın değil nasıl anlattığındır. Eğer kaşların güzelliği anlatıyorsan herkesten farklı bir üslup içinde anlatırsan önemli bir yere sahip olursun.
3. Okuduğunuz gazelden hareketle İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türk toplumundaki kültürel değişmeyi özetleyiniz.
3. İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasında dönüm noktası olmuştur. Karahanlılar ilk Müslüman Türk devleti olmuştur.
Toplumda meydana gelen inanca bağlı değişiklikler sosyal hayatı bütünüyle etkiler, değiştirir. Pagan inanışı, Şamanizm ve GökTanrı inancı Türklerin ilk dinî inancını oluşturuyordu. Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleriyle birlikte inançları tamamen değişmiştir. İslamiyet’le 10. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar etkisini devam ettiren yeni bir medeniyet ve kültür dairesine girmişlerdir. Bu medeniyetin etkisiyle yerleşik hayata geçmişlerdir. Yerleşik hayata geçince de dünyaca tanınan şehirler ve kültür merkezlen kurmuşlardır. Bilim, sanat, edebiyat, sosyal hayat, devlet sistemi gibi alanlarda büyük ilerlemeler sağlamışlardır.
Bir yaşam biçimi olarak kabul edilen İslam dini, Türklerin sosyal ve kültürel yaşamında, düşünce dünyasında ve dil anlayışında köklü değişiklikler meydana getirdiği gibi kültürün önemli bir yansıması olan edebî ürünlerde de yeni şekillenmelere zemin hazırlamıştır. Bu ortak edebî malzemenin temelinde İslami birikim vardır. Arap, İran ve Türk şairleri, işte bu malzemeyi farklı dil, güzellik ve sanat anlayışlarıyla işlemişlerdir.
11. yüzyıl ile 12. yüzyıl arasında Türk edebiyatı bir geçiş dönemi yaşamıştır. Arap ve Fars edebiyatının etkisiyle Türk edebiyatı, yeni biçim ve içeriklerle zenginleşmiştir. Bu yüzyıllarda Arap ve İran edebiyatlarıyla tanışan edebiyatçılarımız, gerek İran, gerekse Arap edebiyatlarındaki şekil ve türleri Türk edebiyatına taşımışlardır. Türk sanatçıları, ilk önceleri Arap ve İran edebiyatlarında çok yaygın olan bazı eserleri tekrar yazma yoluna gitmişler; ancak zaman içinde içerik ve üslup yönünden özgün ve üstün eserler ortaya koymuşlardır.
Edebiyat, İslamiyet’ten önceki sözlü kültürün devamı olan Halk edebiyatı, İslam düşüncesiyle yoğrulmuş, İslam’ın daha çok etkisinde kalan Divan edebiyatıyla birlikte gelişmeye devam etmiştir.
4. Gazelin temasını söyleyiniz.
4. Aşk
5. Şairin, gazelde sevgiliyi ve kendini nelere benzettiğini söyleyiniz. Bu benzetmelerin şiire nasıl bir anlam yüklediğini açıklayınız. Şiirle ilgili bu bilgilerinizden yararlanarak gazeli yorumlayınız.
5. Kendini muma benzetmiş
Sevgiliye kafir demiş
Sevgilin kirpiklerini oka benzetmiş
Bunlar şiirde ayrı bir estetik güzellik sağlamıştır. Yan anlam ve mecazlarla söz sanatlarının olması şiir etkileyici ve çarpıcı kılmıştır.
6. Kitabınızdaki ilahi ve gazelden hareketle XIII – XIV. yüzyıllarda Oğuz Türkçesinin Anadolu’da yazılmış ilk şiirlerinin oluşmasını sağlayan zihniyet hakkında bilgi veriniz.
6. İlahi ve gazellerde hakim olan zihniyet Arap ve Fars kültürüdür. İslamiyet’in kabulünden sonra Türkler bu iki topluluğun etkisine girmişler ve her alansa bu iki kültürün izleri görülmektedir.
7. a. Dehhânî’nin sanat anlayışı hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız.
a. 13. asırda din dışı eserler veren ve Divan şiirinin ilk temsilcisi sayılan Hoca Dehhani’nin hayatı hakkında etraflıca bilgi yoktur. Horasanlı olduğu, Konya’ya gelip Anadolu Selçuklu sultanı 3. Alaaddin’e kasideler sunduğu, eserlerinden anlaşılmaktadır. Oldukça işlenmiş bir şiir üslubu olduğuna göre onunla aynı çağda yaşamış başka şairlerin varlığı da kuvvetli ihtimaldir .Yine gazelin ve Divan edebiyatının bizde yankı bulması onunla olmuştur. Divan edebiyatının kurucusudur.
b. Dehhânî ile ilgili edindiğiniz bilgiler ve okuduğunuz gazelden hareketle şair ile eseri arasında nasıl bir ilgi olduğunu açıklayınız.
b. Aralarında sıkı bir ilişki vardır. Zihniyetinin yansıtmıştır.
8. Dehhânî’nin fikrî ve edebî yönü hakkındaki düşüncelerinizi kısaca şemaya yazınız.
Hoca Dehhânî:

• 13. yüzyıl şairidir.
• Divan edebiyatının kurucusudur.
• Din dışı konularda yazmıştır.
• Lirik şiirlerin şairidir.

9. Okuduğunuz ilahi ve gazelin yapı özellikleriyle ilgili, aşağıdaki tabloda istenen bilgileri belirledikten sonra ilgili bölümlere yazınız.

Ölçütler	İlahi	Gazel
Nazım Birimi	Dörtlük	Beyit
Nazım Birimlerinin Uyak Düzeni	abab, cccb,dddb…Düz uyak	aa, ba,ca,da,ea,fa,
Tema	İlahi aşk	Aşk
Nazım Birimleri Temayı Destekliyor / Desteklemiyor	Destekliyor	Destekliyor
Ölçü	Hece	Aruz

YORUMLAMA – GÜNCELLEME
1. Senin aşkın beni benden alıptır
Ne şirin dert bu, dermandan içeri
Yukarıdaki dizeler ve kitabınızda okuduğunuz ilahiden hareketle, Yunus Emre’nin “Allah aşkı’yla ilgili düşüncelerinizi açıklayınız.
1. Cevabı size kalmış…
2. a. Daha önceden hazırladığınız günümüz şairlerinden birine ait beğendiğiniz aşk şiirini okuyunuz.
a. Cevabı size kalmış…
b. Dehhânî, okuduğunuz gazelde sevgiliyi niçin “kâfir ve zalim” olarak nitelendiriyor? Şair, sevgiliyi böyle nitelemesine, ondan şikâyet etmesine karşın sevgiliden vazgeçmiyor. Okuduğunuz günümüz aşk şiirinde ve popüler şarkı sözlerinde âşık ve âşık olunan kişi (maşuk) arasındaki bağın nasıl olduğunu örnekler vererek açıklayınız.
b. Divan şiiri anlayışında sevgili aşığa hiç meyil vermez, yüz vermez ve ona aşk acısı içinde bırakmak en büyük erdemidir. Dolayısıyla şairler de bu derce acı çektiren birine zalim ve kafir isimlerini kullanmışlardır.
3. Sınıfınızda Yunus Emre’nin şiirlerini okuma yarışması düzenleyiniz. Şiirleri en iyi okuyan arkadaşınızı, sınıfta oluşturacağınız bir jüri tarafından belirleyiniz.
3. Cevabı size kalmış…
DEĞERLENDİRME
1. Aşağıdaki noktalı yerlere uygun sözcükleri yazarak cümleleri tamamlayınız.

• XIII ve XIV. Yüzyıllarda İSLAMİYET’İN kabulüyle Türk kültür hayatında DEĞİŞİM olmuştur.
• UZUN (KAPALI) ünlüler dilimize İslam medeniyetiyle birlikte girmiştir.

2. İlahi ile ilgili aşağıdaki bilgilerden doğru olanları işaretleyiniz.

Genellikle 8′li hece ölçüsüyle söylenir.	XX
Dörtlük sayısı 3-7′dir.	XX
Özel bir ezgisi yoktur.
Din ve tasavvuf konusunu işler.	XX
Nazım birimi dörtlüktür.	XX

3. “Onu halk şairi saymak bir bakıma yanlıştır. Ama o, halka, halkın diliyle seslenerek halkın şairi olabilmiştir. Zaten başarısının sırlarından biri de budur. Hece ile söylediği şiirlerinden başka, aruzla yazılmış şiirleri de vardır. Yaşamı üzerine kesin bilgiler yoktur. “Risaletü’n Nushiye” adlı mesnevisinin yazılış tarihinden yola çıkarak XIII. yüzyılda yaşadığı konusunda birleşilmiştir.”
Metinde aşağıdakilerden hangisinden söz ediliyor?
A. Pir Sultan Abdal
B. Hacı Bayram-ı Veli
C. Yunus Emre
D. Mevlânâ
E. Ahmet Hasım
(1996 – ÖYS)
CEVAP:C
4. Gazelin ilk beytine matla (I), genellikle şairin adı bulunan son beytine tegazzül (II), en güzel beytine bey tül gazel (III) denir. Her beyti aynı konudan söz eden gazele yek ahenk (IV), her beyti aynı derecede güzel olan gazele yek âvâz (V) adı verilir.
Bu parçadaki numaralı terimlerden hangisinin açıklaması yanlıştır?
A. I B. II OIII D. IV E. V
CEVAP:B
5. Yunus Emre’nin şiirlerinde yansıyan insan sevgisini açıklayınız.
b. Olay Çevresinde Oluşan Edebî Metinler (Battalnâme, Dede Korkut Hikâyeleri, Dânişmentnâme, Mesneviler)
HAZIRLIK
1. “Battal” ve “Seyit (Seyyid)” kelimelerinin anlamını öğrenerek Battal Gazi hakkında bilgi edininiz.
1. Battal: Arapça’da işsiz güçsüz anlamındadır. Geçimini tekkeden sağlayan işsizler için kullanılan bir tabir.
Seyyid: Efendi demektir. Peygamber soyundan gelenlere denir. Ehli beyt.
Battal Gazi: Emevi Bizans savaşlarından kahramanlığıyla ün salmış Arap komutanının ismidir. Türklerde bu kahramandan etkilenerek Seyyid Battal Gazi’yi oluşturmuşlardır.
2. Dânişmendnâme hakkında bilgi edininiz.
2. Dânişmendnâme Anadolu’nun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, 12. yüzyılda sözlü olarak şekillenen 13. yüzyılda yazıya geçirilen İslami Türk destanlarındandır. XI. Yüzyılda yaşamış Türk devlet adamı Melik Dânişmend Gazi’nin hayatını, savaşlarını, Anadolu’daki bazı şehirleri fethini ve çeşitli kerametlerini anlatmaktadır. Danişmendnâme’de hikâye edilen olayların tarihi gerçeklere uygunluğu, kahramanlarının yaşamış Türk beyleri olmalarından, Anadolu coğrafyasının gerçek isimleriyle anılmasından dolayı uzun süre tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir.
3. Dede Korkut Hikâyelerinin ne zaman ve nasıl yazıya geçirildiği hakkında edebiyat tarihiyle ilgili kitaplardan bilgi edininiz.
3. Asıl adı “Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan” şeklindedir.12, 13 ve 14. yy.da Doğu Anadolu’da ve Azerbeycan’da yaşayan müslüman Oğuz boylarının geleneklerini, göreneklerini, iç mücadelelerini, doğa üstü güçlerle, yaratıklarla savaşmalarını ele alır.14. ve 15. yy.da yazıya geçirilmiştir. Bu konudaki yaygın kanaat hikayelerin 14.yy.’da yazıya geçirildiği şeklindedir. Hikayelerin kimin tarafından yazıya geçirildiği bilinmemektedir.
4. XIV. yüzyıl şairi Ahmedî’nin “İskendernâme” adlı eserinin konusunu edebiyatla ilgili kitaplardan bulunuz.
4. İskendername, Ahmedi’nin dinsel, ahlaksal, öğretici mesnevisi (1390). iskender’in efsaneleşmiş yaşamını konu edinirken din, tasavvuf, ahlak, felsefe, tarih, coğrafya, tıp vb. konularında bilgiler verir, iskender’in tarihsel kişiliğini değiştiren ve onu keyani hükümdarı olarak gösteren Firdevsi (Şehname), Nizami (Şerefname, ikbalname) gibi iran şairlerinin yer verdiği efsaneler (kahramanın Çin seddi’ni yaptırması, bengisuyu aramaya gitmesi vb.) yer yer değişikliklerle aktarılır. Sözü edilen olayların, kişilerin, varlıkların birer simge olduğu belirtilerek anlatılanlardan öğütler çıkarılır.
5. “Zülkarneyn” ve “İskender” hakkında bilgi edininiz.
5. Kuranda ismi geçen ” İki boynuz sahibi” anlamına gelen isimdir. Rivayetlere Makedonyalı İskender olduğu dile getirilmektedir.
6. Ahmedî ve onun sanat anlayışı hakkında bilgi edininiz.
6. Bursa ve Edime sarayları çevresinde rahat bir yaşam sürmüştür. Aşk, eğlence, tarih ve tabiat temalı şiirler yazmıştır. Tasavvufu çok iyi bilmesine rağmen, şiirlerinde tasavvufa az yer vermiştir. Türkçeyi iyi kullanan, şiir tekniğine hâkim kudretli bir şairdir. Gazel ve kasidelerinde İran şiirinin özelliklerini gösterdiği gibi, Türk ruhunun inceliklerini ve Türkçenin gücünü de aksettirmiştir. İran şiirinin konu ve biçim özelliklerini şiirimize kazandırmaya çalışmıştır. “İskendername” ve “Cemşid ü Hurşid” adlı mesnevileri önemli yapıtlarıdır.
Ahmedî Eserleri:

• Divan
  İskendername: Büyük İskender’in yaşamının ve savaşlarının anlatıldığı mesnevidir. Yapıtta ayrıca; astronomi, fen, matematik ve toplumbilim ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
• Cemşid ü Hurşid: Çin hükümdarı Cemşid’in Rum kayserinin kızı Hurşid’e aşkını anlatan yapıt, Farsçadan çevrilerek mesnevi biçiminde yazılmıştır.
  Tervihü’l Ervah: Manzum bir tıp kitabı.
  Mirkatü’l Edeb: Arapça-Farsça manzum sözlük

7. Günümüz yazarlarından birine ait bir olay öyküsünü okuyunuz. Öykünün özetini çıkarınız.
7.
8. “Ölümsüz olmak ister miydiniz?” Nedenleriyle açıklayınız.
8. Cevabı size kalmış…
9. Destanlarda, halk hikâyelerinde, hikâyelerde, romanlarda aşktan sonra en çok kahramanlık konusunun işlenmesini nasıl değerlendirdiğinizi açıklayınız.
9. Tarih itibariyle çok savaş bir millet olduğumuz için bu süreçte çok acılar çekilmiş ya da çok kahramanlıklar yaşanmıştır. Bunlar da ister istemez eserlere dönemin zihniyeti itibariyle konu edinmiştir.
1. metin
BATTALNÂME
İstanbul Kuşatması
Halife ordusu İstanbul üzerine yürür. Kayser Asatur, Battal’ı yenemeyeceğini anlar, cadı­lardan yardım diler. Kuzende cadı, askeriyle birlikte, savaş alanına gelir.
… Kuzende câzû (cadı) ol evvel meydana girdi. Kırk arşın kadd ü kaametiyle (boyu bosuyla) yüz kendi gibi câzûlar bileşince (yanında) od saçarlar. Sünniler anı görüp korktular. Seyyid, Halife önünde dua kıldı, azm-i meydan eyledi (meydana yürüdü), Kuzende câzûya beraber geldi. Çünkim melun, Sey-yid’i gördü, eydür (der):
— Kimsin? Seyyid eydür:
— Sen kimi istersin? Câzû eydür:
— Cihanı birbirine uran ve bu Rum vilayetine fitne bırağan sen misin, dedi. Seyyid eyitti:
— Belî, olam (Evet, Oyum.)
Ol melun gözleri kana döndü, el urdu, koynundan taş çıkardı, tez efsun okudu, Seyyid’in üzerine attı. Hemandem (hemen) Seyyid’i ateş kapladı ve ateş içinde ejderhalar peyda oldu, Seyyid’e hamle kıldılar; Seyyid dahi Hızır Peygamber duasın okudu, câzûluk batıl oldu.
… Seyyid, Aşkar’ı sürdü, ileri geldi tîg (kılıç) çaldı, lâîni (lanetlenmiş yaratığı) iki pare (parça) eyledi. Câzûlar leşkerin-den (askerinden) grîv (bağırdı, çığlık) koptu. İslam leşkeri tekbir getirip at saldılar. Seyyid dahi nara urdu, hamle eyledi. Câzû leşkeri ayruk (artık) durmadılar. Kûzende’nin gövdesinden alıp kaçtılar.
Seyyid, kâfir alemin (bayrağını) yıktı. Kayser kaçtı. Şehre giderken leşkeriyle Abdülveh-hab pusuda idi, üzerlerine vardı. Kayseri tuttular, esir eylediler, Seyyid katına getirdiler. Seyyid eyitti:
— Ey lâîn! Tez Müslüman ol, yohsa şimdi seni pare pare ederim, dedi.
Kayser eyitti:
— Ey pehlivan! Şimdiki hâlde bana müteallik (bağlı) iki bin şehristan ve heft hezâran (yedi bin) kale vardır. Eğer Müslüman olursam dükelisi [hepsi] elden giderler, asi olurlar. Gelin bu defa dahi bana aman verin, azad edin, haraca kesin, and içeyim ki ayruk İslama kasdetmeyem, dedi. Halife ve Seyyid ve bakî (geri kalan) ulular meşveret kıldılar (toplanıp görüştüler), eyittiler:
— Eğer biz şimdi bunu öldürürsevüz (öldürürsek) şehrin kavmi oğlunu yerine Kayser dikerler… Şehri ise katı muhkem (çok sağlam), üç canibi (yanı) denizdir, savaş ile alınmaz ve leşkerimiz içinde dahi kıtlık olur; çaresi barışmaktır, dediler.
ittifakları şuna erdi kim, barışalar. Döndü Seyyid eyitti:
— Yâ Kayser! Gel imdi bana bu şehirde bir gön (deri) kadar yer ver, nişan yapalım (işaret koyalım) dedi.
Kayser eyitti:
— Vereyim, dedi.
Andlaştılar. Haracı boynuna aldı. Seyyid dahi bir sığır gönün bıçağıyla incecik dildi, uzunu dört bin arşın oldu. Şehrin içinde bir yer duttu, buyurdu, kazdılar, nice kiliseler ve nice dükkânlar ve evler harap ettiler. Kayser çünkim anı gördü; sürdü, Halife katına geldiler, Seyyid’den şikâyet eyledi. Eyitti:
— Bir gön yer istedi, şimdi şehrin yarısın harap eyledi, deyip ağladı. Halife Seyyid’e eyitti:
— Niçin öyle ettin, dedi.
Seyyid gazaba geldi (kızdı), bir kez hışm ile (öfkeyle) Kayser’den yana baktı, Kayser’in içine ateş düştü, korktu, geldi Seyyid’in ayağına düştü, eyitti:
— Hudâvendâ (ey efendi)! Her ne kim hatırından geçerse öyle et, dedi.
… Saraylar ve kiliseler yıkıp mescitler bünyâd edip (yayıp) ve bir hûb (güzel) cami ve minare yaptı. Cuma namazını kıldılar ve Kayser’in yedi yıllık haracın alıp vedalaştılar, İstanbul’dan göçüp Malatya’ya geldiler.
Örnekli Türk Edebiyatı Tarihi
hzl.: Cevdet KUDRET

1. Okuduğunuz metinde geçen olaylar aşağıda verilmiştir. Olay örgüsüne göre olayların oluş sırasını yandaki kutulara yazınız. (Bu konu başlığı altında okuyacağınız üç metni de 9. sınıfta öğrendiğiniz “Olay Çevresinde Oluşan Edebî Metinleri İnceleme Yöntemi”ne göre değerlendiriniz.)

13	Seyyid ve yanındakiler, cuma namazını kılıp İstanbul’dan Malatya’ya giderler.
12	Seyyid, Kayser’in kendisini şikâyetine sert tepki gösterir.
2	Kuzende câzû, koynundan çıkardığı taşı efsun okuyup Seyyid’e atar.
10	Seyyid, şehirde yer tutup pek çok kilise ve dükkânı harap eder.
4	Seyyid Peygamber duasını okur ve Aşkar’a biner, kılıcını çekip Kûzende’yi parçalar. Kâfirlerin bayrağını yıkar.
1	Seyyid, Kuzende câzûyla karşılaşır.
11	Kayser, Seyyid’i Halife’ye şikâyet eder.
3	Seyyid, Kûzende’nin attığı taşla ateş içinde kalır. Ateş içinden ejderhalar çıkar.
7	Kayser, Seyyid’in Müslüman olmasına karşın öneride bulunur.
5	Kayser kaçar ancak yakalanıp Seyyid’in huzuruna çıkarılır.
8	Kayser’in isteği Halife, Seyyid ve diğer ulular tarafından görüşülür.
9	Seyyid, Kayser’den şehirde gön kadar yer ister.
6	Seyyid, Kayser’den Müslüman olmasını ister.

2. Okuduğunuz metnin yapısını oluşturan öğeleri (kişiler, mekân, zaman) belirleyerek aşağıdaki tabloya yazınız.

Öğeler	Battalnâme
Kişiler	Battal, Kuzende, Kayser, Halife
Mekân	Savaş alanı, İstanbul sur içi, Halife’nin huzuru
Zaman	Bilinmiyor

3. a. Battal ve Seyit (Seyyid) kelimelerinin anlamını ve Battal Gazi hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınıza aktarınız.
a. Battal: Arapça’da işsiz güçsüz anlamındadır. Geçimini tekkeden sağlayan işsizler için kullanılan bir tabir.
Seyyid: Efendi demektir. Peygamber soyundan gelenlere denir. Ehli beyt.
Battal Gazi: Emevi Bizans savaşlarından kahramanlığıyla ün salmış Arap komutanının ismidir. Türklerde bu kahramandan etkilenerek Seyyid Battal Gazi’yi oluşturmuşlardır.
b. Metindeki kişiler, günlük yaşamda karşılaşabileceğiniz tipler midir? Onların özelliklerini açıklayarak olay örgüsünde nasıl bir rol üstlendiklerini belirtiniz.
b. Metindeki kişilere günlük hayatımız içinde karşılaşmamız mümkün değildir.
c. Olayın asıl kahramanına niçin Battal Gazi ya da Seyyid denilmiş olabileceğini açıklayınız.
c. Battal, Emevi Bizans savaşlarında kahramanlığıyla ön plana çıkmış Arap komutandır. Battal da aynı şekilde Bizanslılar mücadele ettiği için halk aynı Arap komutanın özelliğini onda görmektedir.
4. Okuduğunuz metinde mekânın nasıl anlatıldığını belirtiniz. Olayların meydana gelmesinde mekânın işlevini açıklayınız.
4. Mekanlarda hakkında ayrıntılı bilgi verilmemekle birlikte kısa tasvirler yapılmıştır. Mekanlar sadece olayların geçtiği yerleri kısaca vurgulamak için verilmiştir.
5. Metinde olayların geçtiği zaman dilimini ve bu zamanı belirten kelimeleri söyleyerek zamanın nasıl anlatıldığını açıklayınız.
5. Belirgin tarihsel bir dönem yoktur . Belirsizdir.
6. Metindeki kişiler, mekân ve zaman arasında nasıl bir uyum olduğunu söyleyiniz.
6. Mekan, kişiler ve zaman bir uyum içerisinde olay örgüsü etrafında şekillenmiştir ki bize anlamsız ve garip gelen bir yanı yoktur. Olay örgüsünü şekillendirmek için verilmiştir.
7. a. Metnin temasını belirtiniz.
a. Battal Gazi’nin kahramanlıkları
b. “Battalnâme” ile İslamiyet öncesi döneme ait “Oğuz Kağan Destanı’nı, eserlerde anlatılan kahramanlıklar yönünden karşılaştırınız. Farklılıkları aşağıya sıralayınız.
b. Oğuz Kağan, Alp tipine örnektir; Battalname, Alperen tipine örnektir.
Oğuz Kağan, Türklük için mücadele eder; Battalname, İslamiyet için mücadele eder.
Oğuz Kağan da Battalname de kahramanlıkları ve mücadeleleriyle ön plana çıkar.
Oğuz Kağan da Battalname de olağanüstülükler vardır.
8. Seyit Battal Gazi’nin VIII. yüzyılın ilk yarısında, Emevilerin Bizans’a karşı yaptıkları savaşlarda kahramanlıklar gösterdiği söylenmektedir. Hakkında söylenen kahramanlık hikâyeleri de ilk olarak XII. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Bu bilgilerden yola çıkarak metnin temasının, eserin yazıldığı dönemle nasıl bir ilgisi olduğunu açıklayınız.
8. Metnin teması eserin yazıldığı dönemle uygun düşmektedir. Yazıldığı dönemde de savaşlar ve kahramanlıklar ön plandaydı.
9. Günümüzde yayınlanan yerli ve yabancı filmlerden “Battalnâme”nin temasıyla benzerlik gösteren bir örnek biliyor musunuz? Biliyorsanız ismini belirtiniz. Bu örnekten hareketle “Battalnâme”nin temasının evrensel olup olmadığını belirtiniz.
9. Battalname’nin teması evrenseldir. Her dönemde yazılabilir.
10. Sınıfınızda bir grup oluşturarak metni canlandırınız. Daha sonra olay örgüsünde anlatılanların yaşanabilir olup olmadığını ve insana özgü olan gerçekliğin olay örgüsünde nasıl anlatıldığını tartışınız. Sonucu kısaca belirtiniz.
10. Metnin içinde insana özgü gerçeklikler olabildiği gibi olağanüstü özelliklerde vardır. Savaş, rehin almak vesaire gibi şeyler insana özgü özelliklerken Seyyid ile Kazunde arasında diyaloglar insana özgü gerçeklik değildir.
11. Metni anlatan (anlatıcı), olay örgüsünün içinde yer alan bir kişi mi yoksa her şeyi bilen, gören, gözlemleyen biri midir? Belirtiniz.
11. Metindeki anlatıcı ilahi anlatıcıdır. Her şeyi bilen ve görendir.
12. Okuduğunuz metinden alınan aşağıdaki bölümü inceleyerek soruları cevaplayınız.
“… Kûzende câzû (cadı) ol evvel meydana girdi. Kırk arşın kadd ü kaametiyle (boyu bosuyla) yüz kendi gibi câzûlar bileşince (yanında) od saçarlar. Sünniler anı görüp korktular. Seyyid, Halife önünde dua kıldı, azm-i meydan eyledi (meydana yürüdü), Kuzende câzûya beraber geldi. Çünkim mel’un, Sey-yid’i gördü, eydür (der):”
a. Koyu renkte verilen kelimeleri aşağıya yazarak günümüz kullanımlarıyla karşılaştırınız. Bu kelimelerdeki ses değişimlerini belirleyiniz.
a. Cazu=cadı
Ol= o
Anı=onu
Çünkim= çünkü
b. Okuduğunuz metinde anlamını bilmediğiniz kelimelerin sayısının çoğunlukta olup olmadığını belirtiniz.
b. Çok sık olmamakla birlikte bazı kelimeler vardır.
c. Paragrafta, günümüzde de aynen kullanılan kelimeleri yazınız.
c. meydana , evvel , görüp , korktular, kendi , yüz , Halife , önünde , dua , beraber , gibi kelimler vardır.
ç. Paragrafın ilk ve son cümlelerini aşağıya yazarak yapı yönünden inceleyiniz.
ç.
d. Yukarıdaki paragraf üzerinde ses, kelime ve cümle özellikleri yönünden yaptığınız inceleme sonucuna göre okuduğunuz metnin dil özelliklerini kısaca aşağıya yazınız.
d. Dil özellikleri bakımından dönemine göre sade bir dille yazılsa günümüze seslerin değişim özellikleri dikkate alındığında bazı sözcüklerde ses değişimleri olduğu görebilmekteyiz ve bunların anlamı bulmakta sorun yaşayabilmekteyiz.
13. Metinden, tasvir yapılan bir bölümü bulunuz. Tasvirlerin nasıl yapıldığını ve metne nasıl bir etkisi olduğunu açıklayınız.
13. … Kuzende câzû (cadı) ol evvel meydana girdi. Kırk arşın kadd ü kaametiyle (boyu bosuyla) yüz kendi gibi câzûlar bileşince (yanında) od saçarlar. Sünniler anı görüp korktular. Seyyid, Halife önünde dua kıldı, azm-i meydan eyledi (meydana yürüdü), Kuzende câzûya beraber geldi. Çünkim melun, Sey-yid’i gördü, eydür (der):
Burdaki tasvir metinde anlatılan olayları akılda ve zihinde canlanmasına yardımcı olmak için yazılmıştır.
14. Battal Gazi ile ilgili edindiğiniz bilgiler ve okuduğunuz metinden hareketle XIII ve XIV. yüzyıllarda destani hikâyelerin, nerede oluştuğunu ve tarihî gerçekleri nasıl dile getirdiğini açıklayınız.
14. 13. ve 14. yüzyılda anlatılan hikayeler Anadolu’da geçmekte ve tarihi olarak da bu gerçekliğe uygun düşmektedir.
15.a. “Battalnâme”deki olağanüstü olayları sıralayınız. Bu olağanüstü özelliklere daha önce okuduğunuz İslamiyet öncesi döneme ait hangi metinlerde rastladığınızı belirtiniz.
a. Olağanüstü olaylar olarak Seyyid ve Kuzende arasında diyaloglarda geçmektedir. Bunlarda daha önceki metinlerde Oğuz Kağan destanında görebilmekteyiz.
b. Günümüz yazarlarından birine ait daha önceden okuduğunuz olay öyküsünü arkadaşlarınıza özetleyiniz.
b.
c. “Battalnâme”yi İslamiyet öncesi metinler ve günümüz hikayesiyle tema ve kişiler yönünden karşılaştırarak sonuçları boş bırakılan yere sıralayınız.
c. Battalname ile daha önceki metinler tema olarak aynıdır. İki dönemde kahramanlık duygusu işlenmiştir. Kişilerde ise daha önceki dönemde Türklük için mücadele eden bir kişi varken diğerinde İslamiyet için mücadele eden kişi ve kişiler vardır.
16. Okuduğunuz bu eserin yazarının fikrî ve edebî yönü hakkındaki çıkarımlarınızı belirtiniz. Yazar ve eser arasındaki ilgiyi belirleyiniz. Bu tespitlerinizi nedenleriyle açıklayınız.
16.
2. metin
DEDE KORKUT HİKÂYELERİ
DİRSE HAN OĞLU BOĞAÇ HAN DESTANI’NI
BEYAN EDER HANIM HEY
1. Metinde geçen olayları ve olay örgüsünü defterinize yazınız.
1.

• Destandaki olay Bayındır Han’ın “yılda bir kere ziyafet verip Oğuz beylerini misafir” etmesi ile başlar.
• Bayındır Han’ın Oğuz Beylerine ziyafet vererek ve onları huzuruna davet etmesi.
• Bayındır Han’ın ziyafet için şartlar öne sürmesi ve bu şartlar doğrultusunda misafirleri sınıflandırılması.
• Dirse Han’ın Bayındır Han tarafından kara otağa oturtulması ve bunun sonucu Dirse Han’ın üzüntüsü(Çocuğu olamayışı .)
• Dirse Han’ın çocuğu olmamasına üzülmesi ve evine gelerek bunu hatunu ile istişare etmesi.
• Eşin çocuk sahibi olmak için Dirse Han’a yapması gerekenleri söylemesi.
• Duaların kabul olması ve Dirse Hanın bir erkek çocuğunun olması
• Çocuğun büyüyüp 15 yaşına gelmesi
• Delikanlının Bayındır Han’ın boğasını yenerek Dede Korkut tarafından Boğaç adını alması ve bunun sonucunda Oğuz tarafından onanması.
• Boğaç Han’a hanlık ve taht verilmesi kırk namertin bunu kıskanması.
• Boğaç Han’ın kırk namerdin yalanları yüzünden babası tarafından öldürülmek istenmesi.
• Ok ile avlanan Boğaç Han’ın Dirse Han tarafından ölüme terk edilmesi.
• Annenin Boğaç Hanı arayıp yaralı halde bulması ve tedavi ettirmesi
• Boğaç Han’ın yaralarının iyileşmesi ve kırk namerdin bunu öğrenerek endişelenmesi.
• Dirse Han’ın kırk namert tarafından tutsak alınarak kaçırılması.
• Boğaç Han’ın kırk namertle savaşarak babasını kurtarması.
• Boğaç Han’ın babası Dirse Han’ı kırk namerdin elinden kurtarması sonrasında Bayındır Hanın ona beylik vermesi
• Dede Korkut’un Boğaç Han için destan söyleyip dua etmesi

2. Sınıfta üç gruba ayrılınız. Grup sözcünüzü belirleyiniz. Grup olarak aşağıdaki konulardan birini seçerek Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesi’ni inceleyeniz. Sonuçları grup sözcüleriniz aracılığıyla sınıfta arkadaşlarınıza aktarınız.
a. Metindeki kişileri ve onların özelliklerini sıralayınız. Bu kişilerin olay örgüsündeki rollerini belirtiniz.
a. Dirse Han Hatun: İyi niyetli
Dirse Han: Saf biri ve sürekli insanların sözlerine kanan biri.
Bayındır Han: Kuralcı biri, ama iyilik eden biri.
Boğaç Han: Yiğit, mert ve ailesine bağlı biri.
b. Metinde olayların geçtiği mekânı ve zamanı anlatan cümleleri tespit ediniz. Bunların nasıl anlatıldığını tabloya yazınız.

	Mekânın ve Zamanın Anlatıldığı Kelimeler	Mekân ve Zamanın Anlatımı
Mekân		Mekan olarak kullanılan belirgin yerler değilse kullanılan yer vardır.
Zaman		Zaman bilinmeyen bir zamandır. Destanlarda olduğu akşam olduğu zaman, daha evvel gibi zaman bildiren kavramlar kullanılmıştır.

c. Metindeki kişiler, zaman ve mekân arasındaki bağlantıyı olay örgüsünden hareketle açıklayınız.
c. Mekan, kişiler ve zaman bir uyum içerisinde olay örgüsü etrafında şekillenmiştir ki bize anlamsız ve garip gelen bir yanı yoktur. Olay örgüsünü şekillendirmek için verilmiştir.
3. a. Dede Korkut Hikâyelerinin ne zaman ve nasıl yazıya geçirildiğini arkadaşlarınıza aktarınız.
a. 14. ve 15. yy.da yazıya geçirilmiştir. Bu konudaki yaygın kanaat hikayelerin 14.yy.’da yazıya geçirildiği şeklindedir. Hikayelerin kimin tarafından yazıya geçirildiği bilinmemektedir.
b. Metnin temasını belirterek temanın Oğuzların hayatı ve Dede Korkut Hikâyelerinin yazıya geçirildiği dönemle ilgisini tespitlerinizden yola çıkarak açıklayınız.
b. Dirse Han oğlu Boğaç Han’ın kahramanlıkları tema olarak kullanılmıştır. Yazıya geçirildiği dönemdeki özellikleri göremeyebiliriz. Çünkü 15. yy.da yaşam tarzı bu şekilde değil. Anadolu Osmanlı kurulmuş ve bir devlet sistemş şekil olmuştur.
4. Okuduğunuz eserdeki tema sizce evrensel bir konu mudur? Düşüncelerinizi belirtiniz.
4. Kahramanlık teması evrenseldir.
5. a. Okuduğunuz metni, sınıfta bir grup oluşturarak canlandırınız.
a.
b. Metinde anlatılanların günlük hayatta yaşanabilir olaylar olup olmadığını tartışınız. Bu olayların olay örgüsü etrafında nasıl anlatıldığını açıklayınız.
b. Gerçekleşmesi mümkün olmayan insanların tahayyülünde olan şeyleri ifade eder. Metinde insana özgü gerçeklikler ifade edilse bunların abartılarak verildiği için gerçekliği çok yoktur.
6. Metindeki olayları anlatan (anlatıcı), olayların içinde yer alan biri midir? Anlatıcının bakış açısıyla ilgili düşüncelerinizi açıklayınız.
6. Anlatıcı dışarıdan biri olup İlahi bakış açısı kullanılmıştır.
7. “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesi”nin orijinal metninden alınan aşağıdaki bölümleri okuyup soruları cevaplayınız.
Günümüz Türkçesiyle
Berü gelgil başum bahtı ivüm tahtı Beri gel başımın bahtı evimin tahtı
İvden çıkup yorıyanda selvi boylum Evden çıkıp yürüyünce servi boylum
Topuğında sarmaşanda kara saçlum Topuğunda sarmaşınca kara saçlım
Kurılu yaya benzer çatma kaşlum Kurulu yaya benzer çatma kaşlım
Koşa badem sığmayan tar ağızlum Çift badem sığmayan dar ağızlım
Kavunum viregüm düvlegüm Kavunum, yemişim, düvleğim
Görür misin neler oldu. Görüyor musun neler oldu.
a. Okuduğunuz dizelerde nasıl bir tasvir yapıldığını ve bunun metne katkısını kısaca aşağıya yazınız.
a. Tasvirler yapılmıştır ve yapılan tasvirler metni anlamada ve kişinin zihninde canlandırmaya yardımcı olmaktadır.
b. Okuduğunuz manzum bölümde ilk iki dizedeki cümlelerin yapısını, günümüz Türkçe cümle yapısıyla (öğelerin dizilişi yönünden) karşılaştırınız. Sonucu aşağıya yazınız.
b. Cümle yapısı olarak değişiklik yoktur sadece kelimelerin ve eklerin zaman içerisinde doğal değişimden kaynaklanan farklılıklar vardır. Mesela berü sözcüğü şimdi beri olarak kullanılıyor ki bu değişim dilin kendi içerisinde çok doğal bir durumdur. Ama yapı itibariyle bir değişiklik yoktur.
c. Aşağıdaki kelimelerde koyu yazılmış eklerin günümüz Türkçesinde hangi eklerin yerine kullanıldıklarını yazınız.
c .
çıkup : Çık-ıp
yorıyanda: yürü-ünce
ç. Aşağıda verilen kelimelerin karşılarına günümüzdeki kullanımlarını yazarak ses değişimlerini belirtiniz. Metindeki diğer örnekleri de siz belirleyiniz.
ç.
berü :beri >üi değişimi
gelgil: gel > gil düşmüş
ivden : evden > i-e değişmesi
kara : Aynen devam ediyor.
badem : Aynen devam ediyor.
tar : dar > t-d değişmesi
görür misin: görür müsün > ü-i değişmesi
d. Dizelerdeki ahenk unsurlarını (aliterasyon, asonans, kelime veya dize tekrarı, kafiye, ölçü) bularak aşağıya yazınız. Bunların metne nasıl bir katkı sağladığını belirtiniz.
d.
aliterasyon : l sesi
asonans :a ve u sesi
kelime veya dize tekrarı : kelime yada dize olarak değil de –um,-im-üm ekleri çok fazla kullanılmıştır.
Kafiye: Kafiye yok redif var.
Ölçü: hece ölçüsü kullanılmıştır.
Ahengi sağayan unsurlardır.
e. Aşağıdaki cümlede sık tekrar edilen kelime ve sesleri bulunuz. Düz yazıda da manzum bölümlerdeki gibi ahenk oluşturulup oluşturulmadığını belirtiniz.
Babam at segirdişüme baksun kıvansun, oh atışuma baksun güvensün, kılıç çalışuma baksun sevinsün
Günümüz Türkçesiyle
Babam at koşturuşuma baksın kıvansın, ok atışıma baksın güvensin, kılıç çalışıma baksın sevinsin diyordu.
e. Bunlar ahenk oluşturmuştur.
f. “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesinden alınan orijinal metin üzerinde yaptığınız ses, kelime ve cümle incelemelerinden hareketle bu metnin dil özelliklerini defterinize yazınız.
f. Sade bir dille yazılmış, bazı kelimelerde ses ve ek değişiklikleri olsa da rahat anlaşılabilmektedir. Özellikle anlatımında bir şiirsel göze çarpmaktadır. Bu şiirsellik akıcı olmasına vesile olmuştur.
8. a. 100 Eser’den biri olan, Muharrem Erginin “Dede Korkut Kitabı’nın ön sözünden alınan aşağıdaki bölümü okuyunuz.
a.
b. Oğuzlarla İlgili bilgi birikiminiz ve okuduğunuz değerlendirme yazısından yararlanarak “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesinin nerede oluştuğunu ve hangi tarihî gerçekleri dile getirdiğini açıklayınız.
b. Doğu Anadolu ve Azerbaycan’da oluşmaktadır. Zaman olarak zamanla ilgisi yoksa yine de zamandan ayrı düşünülemez diyerek 11-15 arasında şekillendiğini izah etmektedir.
c. Okuduğunuz bu değerlendirme yazısından hareket ederek “Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesi”ni İslamiyet öncesi destanlarımızdan “Oğuz Kağan Destanı” ve günümüz yazarlarından birine ait daha önceden okuduğunuz hikâye ile karşılaştırarak sonuçları tabloya yazınız.
c.

	Farklılıklar	Benzerlikler
Dirse Han Oğlu Boğaç Han Hikâyesi	Kahramanlık teması Olağanüstülükler var İnsana ait gerçeklik az İslami etki var.	Kurmaca Olay çevresinde gelişen edebi metinler Olay, yer, zaman, kişi etrafında şekillenmiştir.
Oğuz Kağan Destanı	Kahramanlık teması Olağanüstülükler var İnsana ait gerçeklik az Kavmi etki var.
Günümüz Metni Sabahattin Ali – Kağnı	Eşitsizlik teması Olağanüstülükler yok İnsana ait gerçeklik oldukça fazla Modern kültür ve fikirler etkili

• Tablodaki bilgilere göre aşağıdaki yargıda boş bırakılan yere uygun kelimeyi yazınız.
XIII ve XIV. yüzyıldaki olay çevresinde oluşan edebî metinlerin kaynağı, İslamiyet öncesi döneme ait KAVMİ ve İslami dönemde oluşan DİNİ özelliklerdir.
9. “Dede Korkut Hikâyelerinin yazarının kim olduğunu belirtiniz.
9. Yazarının kim olduğu bilinmez.
3. metin
DÂNİŞMENTNÂME
TEKE TEK VURUŞMA
1
… Melik dahi üç halme darb urdu (üç hamle vurdu), gene alımadı (yenemedi), taaccüb kıldı (şaşırdı). Çün atla süvârlıkta (çünkü atlı askerlikte) zafer bulmadılar, âhir (sonunda) Melik piyade, yayan oldular, âlet-i silâhları (silahları) atlar üzerine berkittiler (yerleştirdiler). Şirt’in derhâl ilerü geldi (öne çıktı), sınadı (denedi), Melik’in kuşağını duttu, zor etti (zorladı), Melik’i kuşağından çekti amma alımadı (alamadı); çün üç hamle geçti (çünkü üç hamle yaptı), Melik’i bir zerre yerinden depredimedi (kıpırdatamadı). Çün nöbet Melik’e değdi (sonra sıra Melik’e geldi), elin uzattı, Şirt’in kuşağından berk duttu (sıkıca tuttu), bir kez nâra urup (bağırarak) Şirt’in yerinden götürü (yukarı kaldırdı), yere urdu (vurdu), hançer çıkardı, lâîne aman vermeyüp hemen (…) kesti.
2
… Akatis bir dev gibi iri idi. Bir darb Efrumiye’ye şöyle urdu kim (Efrumiye’ye öyle bir vurdu ki) Efrumiye kalkan beraber tuttu (kalkanını tuttu), elinde kalkan hurd oldu (parçalandı), Efrumiye başın uğurladı (başını korudu), darb at başına erdi (darp atın başına geldi), at başını hurd eyledi, at yıkıldı. Efrumiye sıç­radı, attan ayrıldı. Kâfirler gavgayı ayyûke çıkardı (Kâfirler bağırarak kavga ederken), müminler tekbîr getürdiler. Lâîn gerü kıldı kim bir gürz dahi bânûya (kadına) uraydı (Düşman geri çekildi ki kadına bir gürzle dahi vuramadılar.). Efrumiye derhâl kılıcın darttı (çekti), sıçradı, at yanına geldi, bir darb öyle urdu kim (öyle bir vurdu ki) atın iki ayağın (ayağını) kesüp yere bıraktı. Atla lâîn yıkıldı. Aklatis yerinden durun­ca (kalkınca) Efrumiye bir kılıç urdu (…) kimdi şunda (o anda) gitti. Kâfirlerin şâdlığı mateme tebdîl oldu (Kâfirlerin sevinci mateme dönüştü), gaziler tekbîr getürdiler.
SAVAŞ
1
… İki çeri karıldılar, katıldılar, cenge cenge turdular (savaşa başladılar). Şöyle atlar kişnemesinden, erler (askerler) narasından âlem gulgule bile (rültü ile) toldu (doldu); bir nücûmî saat (bir saatlik süre) at arkasında cenk oldu; (…) buharı, at ayağının tozu hava yüzünü kapladı, birbirin âdem seçemez oldu (insanlar birbirini göremez oldu).
2
… İki tağ (dağ) gibi çeri (asker) birbirine karıştılar. Bir uruş koptu (çatışma başladı) ve bir ceng-i âşûp (kargaşa savaş) oldu kim âlem (ortalık) veleveleye (gürültüye) vardı, sanasın kıyamet gün idi (sanki kıya­met günüydü); oğul atasın (atasını) ve ata kartaşın (kardeşini) bilmez oldu; her kişiye canı kayusu (kay­gısı) oldu; şöyle kim ol cenk (savaş) dil ile vasf olmazdı (anlatılmazdı); şöyle kim (şöyle ki) gaziler ve ol Müslümanlar din yoluna ve Muhammed gayretine can feda kılmışlardı; şöyle kim at kişnemesinden, gürz depeldüsünden (vuruşundan), ok fışıldusundan ve yay tenkildüsünden (gıcırtısından), pehlevanlar narasından, at ayağı tapıldusundan (nal sesinden), âleme bir sadâ düştü kim (âlemi bir gürültü kapladı ki) tağlar ve dereler yankulandı. Şunun gibi cenk oldu kim Melik Gazi ve Artuhı ve gaziler şimşek gibi balkılardı (parıldarlardı), ejderha gibi ya bir arslan gibi vuruşurlardı…
Örnekli Türk Edebiyatı Tarihi
hzl.: Cevdet KUDRET
1. Okuduğunuz metnin olay örgüsünü tahtaya çizeceğiniz bir şema üzerinde gösteriniz.
1. Birinci bölüme Melik ile Şirt arasında teke tek vuruşma olur ve Melik, Şirt’i öldürür.
İkinci bölümde Efrumiye ile Akatis arasında teke tek vuruşma olur ve Efrumiye kafir Akatis’i yener.
Savaş bölümünün birinci kısmında iki asker meydana çıkıp savaşırlar, iki saat geçer birbirlerini yenemezler v ortalık toz bulutuna dönüşür.
İkinci kısmında da yine iki asker arasındaki kavgayı ele alır.
2. “Dânişmentnâme” adlı metnin yapısını oluşturan öğeleri (kişiler, zaman, mekân) belirleyiniz. Tes­pitlerinizi aşağıya yazınız.
Kişiler: Melik, Efrumiye (iyi ve kahraman karakterler), Akatis ve Şirt (kötü ve kafir karakterler)
Zaman : Belirgin bir zaman yoktur. Zaten destanlarda belirgin bir zaman olmaz.
Mekân : Savaş meydanı olsa da belirgin değildir.
3. Metindeki kişilerin adlarını ve özelliklerini sıralayınız. Bu kişilerin, olay örgüsündeki işlevlerini belirleyiniz.
3. Melik, Efrumiye (iyi ve kahraman karakterler),
Akatis ve Şirt (kötü ve kafir karakterler)
Olay örgüsündeki işlevi ise olaylar kahraman karakterler ve bunlara karşı çıkan kötü karakterler karşısında geçeceği için mutlaka bu isimlerin özellikleriyle verilmesi gerekir.
4. Metindeki olayların geçtiği mekânın işlevini belirtiniz. Bu mekânın nasıl anlatıldığını metinden örneklerle açıklayınız.
4. Direkt tasvir halinde mekan verilmemiş ise olayların geçtiği yerin savaş meydanı olduğunu anlayabilmekteyiz.
5. Metinde olayların geçtiği zaman dilimini belirten kelimelere örnek veriniz. Olayların geçtiği zaman dilimini belirtiniz.
5. Yine zaman kavramı verilmemiştir.
6. Olayların geçtiği mekân, zaman ve metindeki kişiler arasındaki uyumu açıklayınız.
6. Olay örgüsü, yer, zaman ve kişiler olay çevresinde gelişen edebi metinlerde uyum içinde verilmesi gerekir. Çünkü biri farklı ve anlamsız olduğu zaman olay örgüsü anlamsızlaşır. Danişmentname metninde insana garip ve yabancı gelen unsur yoktur ve uyum halinde verilmiştir.
7. a. Metnin temasını söyleyiniz.
a. Kahramanlık
b. Bilgi birikiminizden de yararlanarak “Dânişmentnâme”nin teması ile eserin anlatıldığı dönem arasındaki ilişkiyi açıklayınız.
b. Dönemine göre insanlar din adına kafirle savaşıp yaptıkları dönem olduğu ve dini yaymak amacıyla mücadele edildiği biliyoruz ki bu metinle dönemi arasında ilişki vardır.
c. Metnin teması evrensel midir? Düşüncelerinizi belirtiniz.
c. Tema kahramanlık ve evrenseldir. Her dönemde bunu işleyen eserler görülebilmektedir.
8. Olay örgüsünde anlatılanlar, hayatta karşılaşılabilecek durumlar mıdır? Metinde anlatılanların olay örgüsü çevresinde nasıl aktarıldığını söyleyiniz.
8. Gerçekleşmesi mümkün olmayan insanların tahayyülünde olan şeyleri ifade eder. Metinde insana özgü gerçeklikler ifade edilse bunların abartılarak verildiği için gerçekliği çok yoktur.
9. Metnin anlatıcısını ve anlatıcının bakış açısını söyleyiniz.
9. İlahi bakış açısı ile anlatılmıştır.
10. a. Metinden alınan aşağıdaki kelimelerin günümüzdeki karşılıklarını inceleyiniz. Ses değişimleri­ni belirtiniz.
ilerü ————> ileri i – ü değişimi
amma ————> ama m sesini düşmesi
depredimedi ————> depretemedi t-d değişmesi
urdu ———-–> vurdu sözcük başı v sesi türemesi
b. Okuduğunuz metinde, anlamını bilmediğiniz kelime sayısının çoğunlukta olup olmadığını belirtiniz.
b. Bilmediğimiz kelimeler çoğunluktadır.
c. “… yere urdu, hançer çıkardı. /… at başını hurd eyledi, at yıkıldı.” cümlelerini yapı bakımından inceleyiniz.
c. Yapısı itibariyle sıralı cümledir.
Yaptığınız incelemeden yararlanarak metnin dil özelliklerini defterinize sıralayınız.
Olay örgüsü akıcı bir şekilde anlatılsa metin içinde anlaşılmayan kelimeler fazla olup dilinin bize göre ağır olduğunu söyleyebiliriz.
11. Metinden tasvir cümlelerine iki örnek yazınız.
11. Akatis bir dev gibi iri idi.
Kâfirler gavgayı ayyûke çıkardı (Kâfirler bağırarak kavga ederken), müminler tekbîr getürdiler
Kâfirlerin şâdlığı mateme tebdîl oldu (Kâfirlerin sevinci mateme dönüştü), gaziler tekbîr getürdiler.
Bu tasvirlerin nasıl yapıldığını ve metindeki işlevini belirtiniz.
Bu tasvirler metnin daha iyi anlaşılması için yapılmıştır.
12. “Dânişmentnâme”nin, ortaya çıktığı dönemdeki hangi gerçekleri dile getirdiğini bilgi birikiminiz­den yararlanarak açıklayınız.
12. Danişmentname metninde döneminde Müslümanların kahramanlıkları ve insanların İslamı yaymak için mücadeleleri vardır ki bu o dönemin gerçekliğine uygun düşmektedir.
13. “Dânişmentnâme”yi İslamiyet öncesi metinler ve günümüz hikayesiyle tema ve kişiler yönünden karşılaştırınız. Benzer ve farklı yönleri sıralayınız.

	Farklılıklar	Benzerlikler
Dânişmentnâme	Kahramanlık teması Olağanüstülükler var İnsana ait gerçeklik az İslami etki var.	Kurmaca Olay çevresinde gelişen edebi metinler Olay, yer, zaman, kişi etrafında şekillenmiştir.
İslamiyet Öncesi Metinler	Kahramanlık teması Olağanüstülükler var İnsana ait gerçeklik az Kavmi etki var.

14. a. Metnin yazarının fikrî ve edebî yönü hakkındaki düşüncelerinizi aşağıya yazınız.
a.
1.Anadolu’nun fethini ve bu fethi gerçekleştiren kahramanların anlatıldığı bir destandır.
2. 12 yy’da sözlü olarak şekillenmiş 13 yy’da yazıya geçirilmiştir.
3. Anadolu coğrafyası destanda gerçek isimleriyle yer alır.
4. Destanda adı geçen kahramanlar gerçek Türk beyleridir.
5. Bu destan uzun bir süre bir tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir.
6. Eser ilk defa Anadolu Selçuklu Sultanı İkinci İzzeddin Keykavus’un emriyle İbn-i Ala tarafından derlendi.
7. Eser ikinci olarak Osmanlı Hükümdarı Sultan İkinci Murad’ın emriyle Tokat Dizdarı Arif Ali tarafından Türkçe olarak aralarında manzum parçaların da bulunduğu bir nesir diliyle 17 bölüm halinde yazdı.
8.Battalname’nin bir devamı olarak kabul edilir.
9. Halk şairleri tarafından da “Mefailün mefailün faulün” vezniyle manzum olarak yazılmıştır.
10. Tarihçiler için kaynak eserlerden sayılmıştır.
b. Eserle yazar arasındaki ilişkiyi tespit ediniz.
b. Eser anonim bir eser olmakla birlikte yazıldığı dönemdeki halkın ortak duygu ve düşüncesini yansıtmaktadır.
4. metin
İSKENDERNÂME
1. “İskendernâme”den alınan, kitabınızda okuduğunuz bölümün olay örgüsünü, aşağıdaki şema üzerindeki boş bırakılan yerlere kısaca yazınız.
1. İskender ve ordusu karanlık içinde yol devam ederler ve karanlık olduğu için birbirlerini bulamazlar ve kaybolurlar. İskender geri dönmek istemez ama ordusunun durumunu görünce mecburen geri dönmek zorunda kalır. Geri dönünce Hızır’ı göremez. Kendi ordusu karanlık kurtulur ve İskender Hızır’ı merak eder. Fakat Hızır da ab-ı hayat suyunun yanındadır. İskender de bir çöle gelir ve burda herkesin yattığı sırada bir ağaç İskender’e seslenir. Çok mal yığdın, servetin çok oldu. Neden halen yürüyorsun der. Bunun için buruk bir şekilde yoluna devam eder. Daha sonra vardığı yerde bir burun kanaması geçirir ve hastalanır. Doktorlara haber yollanırsa İskender, kendisine ecelin geldiğini anlar ve hiçbir şeyin fayda etmeyeceğini düşünür. Sonunda da eceline yenilir.
2. Metnin yapısını oluşturan öğeleri aşağıya yazınız.
Kişiler: İskender, Hızır,
Mekân: Belirli bir mekan olmamakla birlikte karanlık, gün doğusu ve batısı için kullanılan yerler var.
Zaman : Belirli bir zaman yok.
3. Sınıfta dört gruba ayrılınız. Grup sözcünüzü belirleyerek aşağıdaki konulardan birini seçiniz. İnceleme sonuçlarınızı grup sözcüleriniz aracılığıyla aktarınız.
a. Metindeki kişileri, olay örgüsündeki önem sırasına göre tahtaya yazınız. Daha sonra bu kişilerin kişilik özelliklerini ve olay örgüsündeki işlevlerini yazınız.
a. İskender en önemli karakter Hızı ise daha sonraki önem sahiptir. Olay örgüsü mutlaka anlatmaya bağlı mutlaka bir karakter etrafında şekillenmesi gerekmektedir.
b. Metindeki mekânın, olayların oluşumundaki işlevini ve nasıl anlatıldığını belirtiniz.
b. Mekan, olayların anlatılmasında olayın belli bir mekanda geçmesi gerektiği düşünüldüğü için verilmiştir. Fakat belirli bir mekan isimleri verilmemiştir.
c. Metindeki olaylar, belli bir zaman dilimi içinde mi anlatılıyor? Zamanın nasıl anlatıldığını söyleyiniz.
c. Zaman belirgin değil. Olaylar ise belirsiz bir zaman diliminde geçmektedir. Mesela İskender, karanlıktan ne kadar zamanda çıktığı belirtilmemiştir.
ç. Metindeki kişilerle, zaman ve mekânın ilişkisini açıklayınız.
ç. Mekan, kişiler ve zaman bir uyum içerisinde olay örgüsü etrafında şekillenmiştir ki bize anlamsız ve garip gelen bir yanı yoktur. Olay örgüsünü şekillendirmek için verilmiştir.
4. Metnin temasını söyleyiniz. Temanın, XIV. yüzyılda Türk edebiyatının etkilendiği İslami edebiyatın etkisini de düşünerek dönemle ilişkisini belirtiniz.
4. İskender’in hayatıdır teması. 14 yüzyılda İslamiyet etkisi ile şekillendiği doğrudur çünkü İskender, dini bir karakterdir ve Kuran’da Zulkarneyn diye geçen kişidir.
5. a. Daha önceden hakkında bilgi edindiğiniz İskendernâme’nin konusunu özetleyerek anlatınız.
a. Makedonyalı İskender’in doğu ve batıya yapmış olduğu seferleri ele alarak alegorik olarak hayatını anlatır.
b. “İskendernâme”nin temasının evrensel olup olmadığını açıklayınız.
b. Tema evrenseldir. Tarihteki bu karakteri herkes her devir ele alabilir.
6. Sınıfta arkadaşlarınızla grup oluşturarak İskendernâme’nin bir bölümünü canlandırınız. Daha sonra metinde anlatılan olayların yaşanabilir gerçekler olup olmadığını ve bunların olay örgüsünde nasıl anlatıldığını tartışınız. Sonuçları sıralayınız.
6. Cevabı size kalmış…
7. Metindeki olayları, olay örgüsü içindeki kişilerden biri mi, yoksa dışarıdan gözlem yapan, her şeyi bilen biri mi anlatıyor? Anlatıcının bakış açısıyla ilgili çıkarımlarınızı açıklayınız.
7. İlahi anlatıcı kullanılmış olup anlatıcı her şeyi bilen biridir.
8. a. Mesnevinin orijinalinden alınan aşağıdaki beyitleri okuyunuz.
Gitdiler zulmet içinde bir zaman Karanlık içinde bir zaman yürüdüler,
Bir gice bir ebr kopdı nâ-gehân Bir gece ansızın bir bulut çıktı.
Leşker ü şeh işlerini yazdılar Asker ve şah ne yapacaklarını şaşırdılar,
Yürür-iken birbirinden azdılar Yürürken şaşkınlıktan birbirinden ayrılarak dağıldılar.
Çünki görmezlerdi birbirin ayan Birbirlerini karanlıkta göremedikleri için
Azdılar biri birinden bî-gümân Şüphesiz birbirinden ayrılarak dağıldılar.
Beyitlerde geçen aşağıdaki kelimelerin günümüzdeki karşılıklarını inceleyiniz.
Farklılıkları belirtiniz.
gitdiler —–> gittiler t- d değişmesi
kopdı —-> koptu t- d değişmesi
gice>gece i-e değişmesi
b. Metnin orijinalinden günümüzde de aynen kullanılan kelimeleri tespit ediniz.
b. zulmet, içinde, zaman, bir, işlerini , yazdılar, azdılar gibi kelimeler günümüzde de kullanılmaktadır.
c. “zulmet, nâ-gehân, ayan, bî-gümân, leşker, şeh” kelimelerinin anlamını bilip bilmediğinizi belirtiniz. Metinde anlamını bilmediğiniz kelimelerin çoğunlukta olup olmadığını söyleyiniz.
c. Bu kelimelerin bazılarını anlamlarını bilsek de çoğunluk olarak anlamını bilmediğimiz kelimeler çoktur.
ç. Metinle ilgili incelemenizden ve mesnevinin tamamının anlatımından hareketle eserin dili hakkındaki düşüncelerinizi aşağıya yazınız.
ç. Arapça ve Farsça kelimelerin fazla olduğu düşünülürse bize göre daha ağır bir dili vardır diyebiliriz. Anlaşılması zor metindir.
9. “İskender’in Ordusu ile Karanlığa Varışı” adlı bölümde tasvir yapılan beyitleri bulup tekrar okuyunuz. Belirtilen bölümde tasvirin nasıl yapıldığını açıklayınız. Beyitleri okurken bu tavsirin sizi nasıl etkilediğini belirtiniz.
9. Tasvirler kısa cümlelerle dile getirilmiş olup sadece olayların daha iyi anlaşılması için verilmiştir.
10. a. İskender ve Zülkarneyn hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız.
a. Her ikisi de aynı kişi olduğu rivayet edilmektedir. Zülkarneyn, Kuran’da ismi geçen ve Yecüc ve Mecüc kabilesine sed çeken kişi olarak geçmektedir ki tarih bize bunun Makedonyalı İskender olduğunu rivayet etmektedir.
b. Nihad Sami Banarlı’nın, “İskendernâme”yle ilgili değerlendirme yazısından alınan aşağıdaki bölümü okuyunuz.
“İskendernâme isminden de anlaşılacağı gibi büyük İskender’in hayatına, idealine, aşklarına ve fetihlerine dair, tarihlerden, rivayetlerden, destanlardan derlenmiş bilgilerle meydana getirilmiş, büyük bir manzum hikâyedir. İskendernâme mevzuu, Türk edebiyatından önce İran edebiyatında işlenmiş ve İskender’in hayatı, İran romanının klasik mevzuları arasında yer almıştır. İskendernâme, Firdevsî’ye de mevzu olmakla beraber, büyük müstakil bir eser olarak İran edebiyatında bilhassa Genceli Nizamî tarafından yazılmıştır.
Ahmedî, İskendernâme’nin mevzuunu İran edebiyatından almış fakat onu kendi bilgisi, kendi sanatı ve kendi buluşlarıyla süsleyip genişleterek klasik terbiye ve klasik anane içinde, orijinal bir eser hâline koymuştur. Bu bakımdan Ahmedî’nin eseri İran örneklerine nispetle daha ciddi, tarihî hakikatlere daha yakın bir kitaptır.
O kadar ki İskendernâme, ihtiva ettiği bilgilerin çeşitliliği ve zenginliği dolayısıyla âdeta o devir ilminin bir ansiklopedisi mahiyetini almıştır.
8200′den fazla beyitle söylenen İskendernâme, lisan bakımından da sade ve sevimli bir XIV. asır Türkçesiyle yazılmıştır. Onun içindir ki İskendernâme bugün, sanat değerinden veya verdiği tarih bilgilerinden ziyade dil ve umumi kültür bakımından ehemmiyetli bir eserdir.
Ahmedî, bütün bu bilgileri kendi zamanında Şark ilminin bilebildiği en zengin ve yine o zaman için en doğru sayılan bir şekilde yazmıştır. Ancak eserini bir vakalar ve maceralar şeridi hâlinde bırakmamış, ona fikrî, ahlaki ve terbiyevi bir hüviyet de vermiştir.
Mesela Ahmedî’ye göre âb-ı hayat, ilimdir ancak onu bulanlar ölmez. Aristo, akıl’dır. İskender, ruh’tur. Dârâ, ihtiras’tır ve ruh ancak ihtirası yendiği zaman dünyaya hâkim olur.”
c. Okuduğunuz yazıdan ve eserle ilgili edindiğiniz bilgilerden yola çıkarak “İskendernâme”yi kendinden önceki metinlerle ve daha önce okuduğunuz günümüz yazarlarından birine ait hikâye ile karşılaştırınız. Farklılıkları sıralayınız.
c.

	Farklılıklar	Benzerlikler
İskendername	Temaları farklı Olağanüstülükler var İnsana ait gerçeklik az İslami etki var.	Kurmaca Olay çevresinde gelişen edebi metinler Olay, yer, zaman, kişi etrafında şekillenmiştir.
Memduh Şevket Esendal Dülger Balığının Ölümü	Temaları farklı Olağanüstülükler yok İnsana ait gerçeklikle dile getirilmiş Modern etkiyle yazılmış

ç. “İskendernâme”nin XIV. yüzyılın gerçekliğiyle ilişkisini açıklayınız.
Ç. Dini yani İslami etki olduğunu düşünecek olursak döneminin gerçekliğine uygun düşmektedir. Çünkü İskender dini karakterdir.
11.Kitabınızdaki eserlerden hareketle XIII – XIV. yüzyıllarda Anadolu’da, olay çevresinde oluşan edebî metinlerin oluşmasını sağlayan zihniyet (ait oldukları dönem; dönemin siyasi, dinî, kültürel, toplumsal yönden özellikleri) hakkında bilgi veriniz.
11. 13. ve 14. yüzyıl Anadolu’da yeni bir medeniyetin inşası vardır. Osmanlı yeni kurulmaya başlamıştır ve Osmanlı din etrafında şekillenmiştir. Osmanlı kurulurken de din eksenli bir devlet olarak yani hutbe okutarak kurulmuştur. Din olarak insanlar yeni yeni bu hayatı kabullenmeye başlamış ve Anadolu’nun müslümanlaşmasının devam ettiği bir dönemdir.
12. a. Ahmedî hakkında edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınıza aktarınız.
a. Bursa ve Edime sarayları çevresinde rahat bir yaşam sürmüştür. Aşk, eğlence, tarih ve tabiat temalı şiirler yazmıştır. Tasavvufu çok iyi bilmesine rağmen, şiirlerinde tasavvufa az yer vermiştir. Türkçeyi iyi kullanan, şiir tekniğine hâkim kudretli bir şairdir. Gazel ve kasidelerinde İran şiirinin özelliklerini gösterdiği gibi, Türk ruhunun inceliklerini ve Türkçenin gücünü de aksettirmiştir. İran şiirinin konu ve biçim özelliklerini şiirimize kazandırmaya çalışmıştır. “İskendername” ve “Cemşid ü Hurşid” adlı mesnevileri önemli yapıtlarıdır.
Ahmedî Eserleri:

• Divan
  İskendername: Büyük İskender’in yaşamının ve savaşlarının anlatıldığı mesnevidir. Yapıtta ayrıca; astronomi, fen, matematik ve toplumbilim ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
• Cemşid ü Hurşid: Çin hükümdarı Cemşid’in Rum kayserinin kızı Hurşid’e aşkını anlatan yapıt, Farsçadan çevrilerek mesnevi biçiminde yazılmıştır.
  Tervihü’l Ervah: Manzum bir tıp kitabı.
  Mirkatü’l Edeb: Arapça-Farsça manzum sözlük

b. “İskendernâme”de olayların ardından ahlaki ve fikrî düşünceler yansıtılmaktadır. Eserin genelini de düşünerek şairin fikrî ve edebî yönü hakkındaki düşüncelerinizi aşağıya yazınız.
b.
13. Şairin hayatını, eğitim düzeyini göz önünde bulundurarak yazar ve eser arasındaki ilişkiyi aşağıya yazınız.
13. Eser ile yazarı arasında sıkı bir ilişki vardır. Yazdığı diğer eserlerden de bu durum rahatça görülmektedir.
YORUMLAMA – GÜNCELLEME
1. XII. yüzyılda, Malatya bölgesinde Danişmendliler çevresinde oluştuğu kabul edilen “Battal Gazi Hikâyesi”nde kahramana “Seyyid” unvanının verilmesinin o dönem için önemini açıklayınız.
1. Seyyid, verilmesi dini bir niteliği taşıdığı için önemlidir.
2. Dirse Han’ın, çocukları olmadığı için eşine söylediği sözlerine karşılık, hatunun öğütlerini hemen yerine getirmesini, Oğuzlardaki kadına bakış açısı yönünden değerlendiriniz.
2. Kadına verilen önemi göstermektedir.
3. Dirse Han’ın oğlu on beş yaşındayken bir boğayı yendiği için Dede Korkut tarafından ona “Boğaç Han” adı verilir. Dede Korkut, Boğaç Han’a adını koyduktan sonra babası Dirse Han’a ona beylik vermesini söyler. Bu âdet, günümüzde aile içinde nasıl devam ettiriliyor? Açıklayınız.
3. Türkler isim çocuk büyüyüp bir kahramanlık yaptıktan sonra verilirmiş. Bu da onlardaki kahramanlık duygusunu hızlandırmaktadır, hareketlendirmektedir, bir şeyler yapma ihtiyacı duyar. Günümüzde bu gelenek yoktur.
4.

Çeşme-i Hayvânun içinde ecel Kişiyi bulur nedür bunca emel Zehr olur irdükd’ecel Âb-ı Hayât Vây ana k’ardıncadur anun memat

Bu kadar arzu nedendir, ecel insanı ölmezlik suyunun içinde de bulur. Ölümden yakasını kurtaramayan insanın vay hâline ki ecel onu yakaladığında ölmezlik suyu bile ona zehir olur.

Yukarıdaki beyitlerde Zülkarneyn, ölmezlik suyunu arayan İskender’e neden bu öğütleri vermektedir? İskender’in bu suyu bulma amacı nedir? Siz bu sudan içmek ister miydiniz? Nedenlerini açıklayınız.
5. Ölmezlik suyunu içen Hızır, efsaneye göre sıkıntıya düşen insanlara yardıma koşmaya başlamıştır. Günümüzde, zor durumda kalan birinin işine son anda çare olan kişiler için “Hızır gibi yetişti.” ya da “Hızır yetişti.” denilmesinin bu efsaneyle ilgisini açıklayınız.
5. Bu efsane il ilgisi vardır. Ölümsüz oluğuna inanılır ve insanlara yardım eder.
6. “Dânişmentnâme ile Battalnâme” arasındaki tarihî bağlantıyı açıklayınız.
6. Birbirinin devamı niteliğinde olan destanlardandır. Tarihsel olarak da bağlantı vardır.
DEĞERLENDİRME
1. Aşağıdaki noktalı yerlere uygun sözcükleri yazarak cümleleri tamamlayınız.

• XIII ve XIV. yüzyılda anlatmaya bağlı metinler DESTAN ve hikâyeler olmak üzere iki grupta incelenir.
• XIII ve XIV. yüzyılda halk arasında anlatılan kahramanlık hikâyeleri, fetih ve KAHRAMANLIK temalarını işlemesi sayesinde daha çok ilgi görmüştür.
• DANİŞMENTNAME, Seyyid Battal Gazi Hikâyesi’nin ikinci halkası olmuştur.

2. Aşağıdaki cümlelerin başına yargı doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( D ) XIII ve XIV yüzyılda destani hikâyeler Anadolu’da oluşmuştur.
( D ) Battalnâme’de İslamiyet öncesi destanların etkisi görülmemektedir.
( D ) XIII ve XIV yüzyılda destani hikâyeler, yaşanmış bazı tarihî gerçekleri dile getirmektedir.
3. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanları işaretleyiniz.

XXX	“İskendernâme” tarihî gerçekliklerden yararlanılarak yazılmış bir eserdir.
XXX	Halk hikâyeleri ve Dede Korkut Hikâyeleri’nin söyleyenleri belli değildir.
	“Battalnâme”, Battal’ın ağzından anlatılan bir halk hikâyesidir.
XXX	XIII ve XIV yüzyıldaki eserlerin kaynağı, destanlar ve İslami dönemde oluşan hikâyelerdir.
XXX	XIII ve XIV yüzyıl eserlerinde İslami dönemin etkisiyle Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmaya başlanmıştır.
XXX	”Dede Korkut Hikâyeleri”, Türk edebiyatında, destandan öyküye geçiş aşamasının en özgün ürünlerindendir. Ancak destan özellikleri daha belirgindir.
XXX	Ahmedî, XIV yüzyıl divan şiirinin en ünlü şairlerindendir.
XXX	”İskendernâme ve Cemşid ü Hurşit” Ahmedî’nin mesnevi tarzında yazdığı eserleridir.

4. Dede Korkut Hikayeleriyle ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Dede Korkut Hikâyelerinde hikayecinin ağzından söylenen yerler düz yazıyla belirtilmiştir.
B. Olaylar sırasında kişilerin karşılıklı konuşmaları da düz yazıyla verilmiştir.
C. Dede Korkut, kahramanlara ad koyan, Oğuzların ona akıl danıştıkları bilge kişidir.
D. Dede Korkut Hikâyelerinde, Müslüman Oğuzların iç ve dış güçlerle savaşları anlatılmaktadır.
E. Dede Korkut Hikâyelerinde olağanüstü özelliklere rastlanılmamaktadır.
CEVAP: E
c. Öğretici Metinler (Tasavvufi Metinler, Nasrettin Hoca Fıkraları)
HAZIRLIK
1. Yazılı metinlerin her zaman öğretici nitelik taşıması gerekir mi? Tartışınız. Ulaştığınız sonucu defterinize yazınız.
1. Hayır, yazılı metinler her zaman öğretici nitelikte olmayabilir. Estetik zevk veren duygusal metinler de yazılı olarak yazılabilir.
2. Çevrenizde, olaylar karşısında zekice fikirler ortaya atan, sorulara düşündürücü cevaplar veren insanlar var mıdır? Bu insanların gözlemlediğiniz diğer özelliklerini sıralayınız.
2.
1. metin
TASAVVUFİ METİNLER MAKÂLÂT
BÂB-I EVVEL
Hakk Sûbhanehû ve Taâlâ Hazretleri, Hz. Adem’i dört türlü nesneden yarattı ve dört türlü bölüğe ayırdı. Bu dört türlü bölüğün de dört türlü taatları, dört türlü arzuları ve dört türlü hâlleri vardır.
Pes imdi bu dört türlü nesne nedir ve bunlardan ne yaratıldı?
Bu dört türlü nesnenin birincisi Toprak, ikincisi Su, üçüncüsü Ateş ve dördüncüsü de Yel (Hava) dir.
Ve dahi Cenabıhakk’ın yarattığı dört bölük insana gelince:
Birinci bölük âbidlerdir: Bunlar Şeriat Kavmidir ve aslı (hava)dır. Hava ise insanlar için, hem şifa hem de kuvvettir. Zira bunlar (âbidler) gece-gündüz Hakk’ın taatından ayrılmazlar. Nasıl yel esmeyince dane-ler (ekinler) samanından ayrılmazsa ve yine yel esmeyince bütün âlemin kokudan helak olacağı malum­dur.
Öyle ki dünyada ne ki var ise helal, haram, temiz ve pis hepsi şeriat ile malum olur. Çünkü şeriat kapısı ulu kapıdır. Çünkü Cenabıhak, her çeşit nesnenin varlığını Kur’an içinde yâd (haber) etti.
“Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır, onları ondan başkası bilmez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; onun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. O, yerin karanlıkları içindeki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır (En’am suresi, 59. ayet).
Öyle ise aziz kardeşim! Hakk Taâlâ’nın emirlerine sıkı sıkıya bağlı kalmak; yapın dediklerini yapmak, yapmayın dediklerinden de sakınmak, uzak kalmak gerekmektedir. Bunun için de insan olanlar, kendi­lerini tez Ulu bileler ve Hakk Taâlâ Hazretlerinin yasakladıklarından sakınanlar. İnşallahu Taâlâ, bu gibi insanların amel ve hâllerinin nasıl olduğunun Marifet vasıtasıyla mahşerde (canı diri kıldığı yerde) hatır­larız.
Amma âbidlerin taatları: Namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, hacca gitmek, vatanı tehlikede olunca harbe iştirak etmek, gusl abdesti alıp temizlenmek ve nefsî arzularından uzak durup dünyayı terk edip ahireti sevmektir.
Bunlar Avam-Halk taifesidir ve işi gücü birbirlerini incitmektir. Öyle ki bunlarda; kibir, haset, buğuz, cimrilik ve düşmanlık her zaman görülür ve bu taifenin marifeti bu yolda gözükmektedir.
Ama ikinci bölük Zahidlerdir. Bunların aslı afeştendir ve bunlar tarikat kavmidir. Bu sebeple bunlar, ateş gibi gece gündüz yanmaları ve kendilerini yakmaları gerekir. Öyle ki her kim bu dünyada kendisini yakarsa yarın ahirette türlü azaplardan kurtulacaktır. Şunu iyi biliniz ki bir kez yanan başka vakit yanmaz (ki bu husus için Kur’an-ı Kerim’deki şu ayetlere telmih de bulunmaktadır:).
“(Kur’an’a nazire yazmayı) Eğer bunu yapamazsanız -ki elbette yapamayacaksınız- yakıtı, insan ve taş olan cehennem ateşinden sakının. Çünkü o ateş, kâfirler için hazırlanmıştır (Bakara suresi, 24. ayet).
- Ey iman edenler: Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. Onun başında acımasız, güçlü, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildik/erini yapan melekler vardır (Tahrim suresi, 6. ayet).
Hacı Bektaş-ı Velî
Makâlât
hzl.: Abdurrahman GÜZEL
1. Metinde anlatılanları özetleyerek metnin ana düşüncesini belirtiniz.
1. Metinler Allah’ın Adem’i yarattığı dört nesnenin ne olduğu ve bu dört nesnenin ikisinin özelliklerinden bahsediyor.
2. a. Okuduğunuz metnin özgün diliyle verilen aşağıdaki bölümü okuyunuz. Metni bu haliyle okuduğunuzda dilini anlayıp anlamadığınızı belirtiniz.
“Pes imdi her – ne kim bu dünyede vardur; halâl ve haram ve mısmıl ve murdar kamusı Şarî’at birle malûm olur; zire kim Şarî’at kapusı ulu kapudur. Nitekim Çalap – celle celâluh cümle dürlü nesnenün varlığını Kur’ân içinde yâd kıldı.”
a. Metin bu haliyle anlaşılması oldukça zor bir metindir.
b. Metinde söz sanatlarından yararlanılıp yararlanılmadığını söyleyiniz.
b. Metinde söz sanatları kullanılmamıştır. Metin öğretici metin olduğu için çok fazla kulanılmaz.
c. Özgün metinden örnek cümleleri tahtaya yazarak uzunluk kısalık yönünden inceleyiniz.
c. halâl >uzun ünlü var â
haram >uzun ünlü yok
Şarî’at>uzun ünlü var â
Kur’ân>uzun ünlü var â
kapusı >uzun ünlü yok
kapudur>uzun ünlü yok
ç. Aşağıdaki kelimelerin günümüzdeki yazımlarını da inceleyerek metnin dil özelliklerini boş bırakılan yere yazınız.
ma’lûm -» malum birle -» ile
dürlü -» türlü kapu -» kapı
ç. Metnin dil özellikleri bakımından yabancı sözcükler –Arapça ve Farsça etkisi- var. Türkçe olan sözcüklerde sözcük başı düşmesi, t>d değişmesi sözcük içinde u>ı değişmesi olmaktadır.

3. Metindeki birimlerin adını belirtiniz. Bu birimlerde anlatılanlar, metnin iletisini destekliyor mu? Açıklayınız.
3.
4. Metinde Kur’an-ı Kerim’in surelerinden örnekler verilmiştir. “Hak, şeriat, Çalab” kelimelerini de dikkate alarak metnin hangi gelenekle yazıldığını belirleyiniz.
4. Hak, şeriat, Çalab gibi kelimeler İslam kültürünün etkisiyle oluşmuştur.
5. Aşağıdaki şemayı inceleyerek Makâlât’ın yazılış amacını belirleyiniz.
5.

Düzyazıyla yazılan öğretici metinler	Yol gösterici
	Aydınlatıcı
	Telkin edici, Düşündürmek
	Bilgi verici, Uyarmak
	Kanıları değiştirici
	Tanıtmak, Yönlendirmek

6. a. XIV. yüzyılda Rabguzî tarafından yazılmış, “Kısas-el-Enbiya (peygamberlerin hikâyeleri)”dan alınan aşağıdaki bölümü okuyunuz.
HACER İLE İSMAİL
Yarındası Hacer’ga aydı:
— Bir aziz dostum bar, bu ogulnı tileyü-turur, “keltürgil köreyin” tib. İmdi İsmail’nin başını, saçını yugıl, anda ileteyin, tidi.
Hacer, İsmail’ni yudı, saçını taradı, arıg tonlar kezdürdi irse, İsmail yavlak körüklendi. Anası İsmail’nin yüzinge bakdı, aydı:
— Ay teg yüzin, kün teg körkin, kalem teg közin, ok teg kirpükin, nar teg yanakların, akik teg irinlerin, yincü teg tişlerin, beste teg ağzın.
Boynın koçub öpüb aydı:
Beyit
Ey könül avunçası ugrab yırakga barmagıl
Yarlıka, yalguz anan bağrını sen öldürmegil.
tib inreyü közyaşı, könül köynüki birle İsmail’ni köndürü çıkdı.
Günümüz Türkçesiyle
Ertesi gün Hacer’e dedi:
— Bir değerli dostum var, bu oğlanı isteyip duruyor, “Getir göreyim.” diyor. Şimdi İsmail’in başını, saçını yıka, oraya götüreyim, dedi. Hacer, İsmail’i yıkadı, saçını taradı, temiz giysiler giydirdi, İsmail çok güzelleşti. Anası İsmail’in yüzüne baktı, dedi:
— Ay gibi yüzün, gün gibi güzelliğin, kalem gibi gözün, ok gibi kirpiğin, nar gibi yanakların, akik dudakların, inci gibi dişlerin, yumulmuş gibi ağzın.
Boynuna sarılıp öpüp dedi:
Beyit
Ey gönül avunçası! Fırlayıp uzağa gitme
Yalnız ananın bağrını öldürme, (ona) acı;
deyip inliyerek gözyaşı, gönül yanığı ile İsmail’i gönderdi.

b. “Kısas-el-Enbiyâ ve Makâlâf’tan okuduğunuz metinlerden hareketle öğretici metinleri birbirinden ayıran özellikleri belirtiniz. Daha sonra aşağıdaki yargıda boşluk bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.
b. Her öğretici metin farklı amaçlarla yazılabilir. Kimileri bilgi vermek amacıyla yazılırken kimiler telkinde bulundurmak kimileri düşündürmek ve kimileri kanıları değiştirmek amacıyla yazılabilir.

• XIV. yüzyılda öğretici metinler din, TARİH, tıp, tabiat ve PEYGAMBER menkıbeleri konularında yazılır.

2. metin
NASRETTİN HOCA FIKRALARI
Bir gün Hoca bir bostana girüb havuç ve şalgam, ne ki buldu ise çuvala ve koynuna toldururken bostancı bunu tutup “Bunda ne ararsın?” dedikte Hoca şaşırub “Geçen bir şedid rüzgâr esti, beni buraya attı.” cevabını virmiş ise de Bostancı, “Yahu bunları kim yoldu?” diyince “Rüzgâr şedid olduğundan, beni oradan oraya attı. Neye yapıştım ise elimde kaldı.” dedikte bostancı, “Ya bunları çuvala kim toldurdu?” diyince cevabında “Ben de anı tefekkür iderdim (düşünürdüm.).” dimiş.
Letaif-i Rivayat-ı Nasrettin Hoca
hzl.: Fikret TÜRKMEN
3. metin
RÜZGÂRIN ATTIĞI ADAM
Hoca bir gün boş bir bostana dalar;
Yolar, temizler, bostanda ne varsa.
Marullar, patlıcanlar, salatalar;
Doldurur bir çuvala tıka basa.
Tam yükü yükleneceği sırada
Çam yarması bir adam peyda olur.
— “Herif! der, ne arıyorsun burada?”
Hoca bir düşünür, cevabı bulur;
Der ki : — “Dün bir rüzgâr çıkmıştı hani,
işte odur atan buraya beni.”
— “Demek seni buraya atan, rüzgâr.
Peki, ya bu patlıcanlar, marullar?
Onları da hep rüzgâr mı kopardı?”
— “Evet! Biraz fazlaca esiyordu;
Beni öteye beriye savurdu;
Neye uğradığımı bilemedim;
Bari şunlara tutunayım, dedim;
Neye tutundumsa elimde kaldı.”
Bunun üzerine bostancı kızar:
— “Peki, çuvala koyan da mı rüzgâr?
Söyle, kim doldurdu çuvala bunu?”
Hoca tatlı tatlı kaşır burnunu:
Sonra döner, der ki: — “İlahi oğlum,
işte ben de onu düşünüyordum.”
Orhan Veli KANIK
Nasrettin Hoca Hikâyeleri

1. a. Okuduğunuz ikinci ve üçüncü metni aşağıdaki ölçütler doğrultusunda inceleyiniz. Her iki metnin ortak ve farklı yönlerini tablonun ilgili bölümüne yazınız.

Ölçütler	İkinci Metin	Üçüncü Metin (Rüzgârın Attığı Adam)
Tema	Nasreddin Hoca	İnsanın 4 maddeden yaratılışı
Anlatım Birimi	Mizahi anlatım	Öğretici, didaktik ve açıklayıcı anlatım
Yazılış Amacı	Güldürmek	Öğretmek, bilgi vermek
imgeler	——————–	—————
Uyaklar	Uyak var	Uyak yok

b. Yaptığınız incelemeden hareketle öğretici metinleri anlatım biçimleri bakımından gruplandırınız.

Öğretici metinler	Düz yazıyla yazılanlar
	Manzum yazılanlar

c. Aşağıda verilen Nasrettin Hoca fıkrasını Orhan Veli’nin yazdığı gibi manzum şekilde yazınız. Yazdığınız metni sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.
Bir gece rüyasında Hoca’ya tokuz akçe virmişler.Hoca hele on akçe olsun dirken uyanıb baktı ki elinde bir şey yok. Gözlerini kapayup elini uzatub “Getür bari, tokuz akçe olsun.” dimiş.
2. “Bir gece rüyasında Hoca’ya tokuz akçe virmişler.” “Düzgâr (rüzgâr) şedid (şiddetli) olduğundan, beni oradan oraya attı.” cümlelerindeki yabancı kelimeleri ve cümlelerin yapısını inceleyiniz, “girüb, dedikte, toldurdu” kelimelerini günümüzdeki kullanımlarıyla karşılaştırınız. Farklılıkların nedenini belirterek metnin dil özelliklerini sıralayınız.
2. “girüb, dedikte, toldurdu” kelimeler günümüzde girip, dediğinde, doldurdu şeklinde değişerek gelmiştir. Bu farklılaşma 14 yüzyıl Anadolu’da kullanılan Eski Anadolu Türkçesi’nin özelliklerinden kaynaklanmaktadır. O dönemde sesli harflerin bazılarının yuvarlak eğilimli olduğunu görmekteyiz.
3. Metindeki anlamlı en küçük birimleri belirtiniz. Bunların, metnin ana düşüncesini destekleyip desteklemediğini söyleyiniz.
3.
4. Metnin ana düşüncesini belirtiniz.
4. Nasreddin Hoca’nın yaptıkları
5. Metindeki yabancı kelimeler ve metnin anlatımından yola çıkarak okuduğunuz eserlerde hangi geleneğin izlerinin görüldüğünü belirtiniz.
5. İslami geleneğinin izlerinin sürdüğünü görebilmekteyiz.
6. Kitabınızdaki metinlerden hareketle, XIII – XIV. yüzyıl öğretici metinlerinin oluşmasında etkili olan zihniyet hakkında bilgi veriniz.
6. Dönem itibariyle öğretici metinlerin çokça yazıldığı bir dönem birlikte insanlara bilgi vermek için yazılan metinleri görmekteyiz. Osmanlı yeni kurulmuş ve Yükselme dönemine girilerek yeni bir dünya kurulacağı gözlenmiştir. Bu da bize insanların bilgi ihtiyaçları olduğunu göstermektedir.
7. Okuduğunuz metnin ana düşüncesi ve XIV. yüzyıldaki düzyazıların yazılış amacından hareketle Nasrettin Hoca fıkralarının kaleme alınma nedenlerini söyleyiniz.
7. Kalıcılığını sağlamak ve var olan Nasreddin Hoca gibi bir değeri bir sonraki kuşağa taşımak amacıyla yazılmıştır.
8. Nasrettin Hoca fıkrasında ve “Makâlât’ta kullanılan yeni kelimeler hangi kültürün izini taşımaktadır? Bu kelimeler, nesir diline bir zenginlik katmış mıdır? Düşüncelerinizi belirttikten sonra XIV yüzyıl nesrinin özelliklerini sıralayınız.
8. İslam kültürünün izleri görülmüştür ve bu kültürde şiirde olduğu gibi nesir alanında bir zenginlik katmıştır.
14 yüzyıl nesir dini ve din dışı olmak üzere iki koldan gelişir. Dini olanların konuları genel olarak dini savaşlar, dinde önemli yeri olan şahısların hayatları, Hz. Peygamberin hayatı, dört halife, tasavvuftur.
Dilin ağır olan metinler olduğu gibi sade dille yazılanlar da vardır.
YORUMLAMA – GÜNCELLEME
1. Hacı Bektaş-ı Velî, “Makâlât’ta “avam halk taifesi” diye tanımlanan kesimle kimleri kastediyor? Onları hangi yönlerden eleştiriyor? Yazarın düşüncesine katılıp katılmadığınızı açıklayınız.
1. Halk tabakasını kastetmiştir. Kibir, hased, buğuz gibi özelliklere sahip olmakla suçlamaktadır.
2. Kitabınızda okuduğunuz Nasrettin Hoca fıkralarından birini sınıfta arkadaşlarınızla canlandırınız.
2.
3. Sınıfınızda bir “Nasrettin Hoca Fıkraları Anlatma Yarışması” düzenleyiniz. Belirleyeceğiniz ölçütlere göre en güzel fıkra anlatan arkadaşınızı seçiniz.
3.
DEĞERLENDİRME
1. Aşağıdaki noktalı yerlere uygun sözcükleri yazarak cümleleri tamamlayınız.

• XIV yüzyıl öğretici metinleri MANZUM ve MENSUR olarak ikiye ayrılır.
• XIV yüzyıl öğretici metinleri İSLAM medeniyetinin tesiriyle kaleme alınmış eserlerdir.

2. Aşağıdaki bilgilerden hangisi XIV yüzyıl öğretici metinlerinin dil özelliklerinden değildir?
A. Cümleler genellikle kısadır.
B. Cümleler açık, anlaşılır özelliktedir.
C Metinlerde az da olsa sanatlı anlatıma rastlanır.
D. İslam medeniyetinin etkisi yeni kavram ve kelimelerin kullanılmasını sağlamıştır.
E. Kelimelerde t -» d ses değişimine rastlanır.
CEVAP: B

3. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanları işaretleyiniz.

XX	Öğretici metinler aydınlatıcı, yol gösterici ve telkin edici eserlerdir.
XX	Öğretici metinlerde din, tasavvuf, İslam menkıbeleri, tıp, tabiat konuları işlenmiştir.
XX	Öğretici metinlerde dil genellikle Arapça, Farsça kelimelerle yüklüdür.

4. Nasrettin Hoca fıkralarının özelliklerini sıralayınız.
4.
Nesir diliyle anlatılan bu ürünler bir tez ve karşı tezden oluşur. Başlangıç, gelişme ve sonuç bölümleri vardır.
Sorunlar karşılıklı konuşmalar ve tartışmalarla sonuca bağlanır. Sonuç bölümünde hisse vardır. Her fıkrada mutlaka yer alan bu hisse bölümü hüküm ifadesi taşır. Gülme, hiciv ve hikmetli sözler taşıyan çatışma bölümü fıkranın estetiğini oluşturan temel unsurdur. Mantığı zorlamayan bir karakterde olan Türk fıkraları kıssadan hisse (anlatılanlardan pay, sonuç çıkarma) amacıyla söylenmiştir.
Nasrettin Hoca fıkra tipi, Anadolu halkının yarattığı, genelde Anadolu insanını simgeleyen bir tiptir. Ezenler, ezilenler, sömürenler, sömürülenler, devlet ileri gelenleri (sultanlar, hakanlar, beyler, kadılar, müderrisler, hocalar…), halktan insanlar, kadınlar, gençler, çocuklar, değişik mesleklerden insanlar bu tiplerden bazılarıdır. Bir de çevresindeki eşyalar, nesneler, hayvanlar (özellikle de Hoca’nın eşeği)…
Nasrettin Hoca fıkraları, sözlü gelenekte yaşamış, ancak ölümünden birkaç yüzyıl sonra yazılı ürünlerde görülmeye başlanmıştır. Bu nedenle Nasrettin Hoca fıkralarının kaynaklarını tam olarak bulup ortaya koymak pek kolay değildir.